MISTRZ I MAŁGORZATA
Michaił Bułhakow, „Mistrz i Małgorzata” - opracowanie i streszczenie - produkt ze sklepu Baba od polskiego
Pełne opracowanie powieści „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa, a w nim: streszczenie, informacje o rodzaju i gatunku literackim, czasie i miejscu akcji, problematyce, bohaterach, motywach literackich, symbolach, kontekstach. Plik ma 79 stron. Znajdziesz go w moim sklepie.
Korzystasz z przygotowanego przeze mnie streszczenia i opracowania lektury, po inne opracowania zapraszam na stronę sklepu:
HTTPS://BABAODPOLSKIEGO.PL/SKLEP/
Autor
Michaił Bułhakow
Rosyjski pisarz urodzony w Kijowie. Z wykształcenia był lekarzem, jednak od 1919 r. poświęcił się literaturze, pisząc opowiadania, felietony. Jego pierwszą głośną powieścią była „Biała gwardia”, a sukces scenicznej adaptacji („Dni Turbinów”) przyniósł mu rozgłos, ale też naraził na krytykę władz. W Związku Radzieckim twórczość Bułhakowa była blokowana przez cenzurę – wiele utworów (w tym „Mistrz i Małgorzata”) ukazało się drukiem dopiero po jego śmierci, gdy zelżał reżim. Bułhakow zmarł w Moskwie w 1940 roku, nie doczekał publikacji swojej najsłynniejszej powieści.
Tytuł
Tytuł powieści eksponuje dwoje głównych bohaterów – Mistrza i Małgorzatę – choć, co paradoksalne, pojawiają się oni dopiero w drugiej połowie utworu. Wybór tytułu podkreśla, iż na osi całej fantastycznej intrygi leży historia miłości tej pary. Bułhakow mógł nadać powieści inne tytuły (we wczesnych wersjach pojawiały się m.in. „Czarny mag” czy „Kopyto inżyniera”), jednak zdecydował się uhonorować właśnie tych dwoje.
Mistrz nie ma choćby własnego imienia – tytuł „Mistrza” nadaje mu Małgorzata z miłości i uznania dla jego talentu. Z kolei Małgorzata staje się pełnoprawną współbohaterką: to dzięki niej mistrzostwo Mistrza zostaje ocalone.
Tytuł można też odczytywać symbolicznie: „Mistrz” przywołuje na myśl kreatora (pisarza, może samego Boga?), a „Małgorzata” – istotę kochającą, wierną (niczym ewangeliczna Maria Magdalena lub Margerita u Goethego). Ich złączenie w tytule zapowiada temat przewodni powieści – triumf miłości i twórczości nad siłami niszczącymi. Co więcej, umieszczenie imienia kobiety wskazuje na jej ogromną rolę – Bułhakow wysuwa Małgorzatę na pierwszy plan obok Mistrza, sugerując, iż bez niej nie ma jego odkupienia ani zakończenia powieści. Tytuł jest więc trafnym streszczeniem tego, co w utworze najważniejsze w warstwie emocjonalnej i ludzkiej: to przede wszystkim opowieść o Mistrzu i Małgorzacie – o artyście i jego muzie, o kochankach pokonujących piekło.
Rodzaj literacki
utwór epicki pisany prozą, powieść o rozbudowanej fabule i licznych bohaterach
Gatunek literacki
- powieść obyczajowo-satyryczna: rozdziały moskiewskie można czytać jako satyrę społeczną na realia ZSRR. Bułhakow z przenikliwym humorem ukazuje środowisko literatów, urzędników, mieszkańców Moskwy, wytykając ich wady (karierowiczostwo, chciwość, drobnomieszczaństwo). Te fragmenty mają znamiona powieści obyczajowej – wiernie oddają życie codzienne (praca w redakcji, kolejki, mieszkania komunalne) – ale wyostrzają je karykaturalnie;
- powieść fantastyczna (fantasy) / realizm magiczny: obecność magii, diabłów, czarownic i gadających zwierząt lokuje utwór w kręgu fantastyki. Bułhakow wprowadza elementy nadprzyrodzone do realistycznej scenerii, co jest adekwatne dla realizmu magicznego (gatunku, który rozwinął się później, ale Bułhakow bywa uznawany za jego prekursora). Jak w realizmie magicznym, postaci reagują różnie: jedni nie wierzą własnym oczom, inni (jak Małgorzata) przyjmują czary za coś oczywistego. Fantastyka służy tu alegorii – stąd mówimy też o powieści parabolicznej;
- powieść paraboliczna (filozoficzna przypowieść): utwór można odczytywać jako przypowieść z morałem. Opowieść o Wolandzie i korupcji moskwian, opowieść o Piłacie – wszystkie mają uniwersalne przesłanie etyczne (o dobru i złu, prawdzie, miłosierdziu). Jak przypowieść biblijna posługuje się obrazami (np. bal jako obraz grzeszności świata, rękopis, który nie płonie, jako symbol prawdy). Dzięki temu „Mistrz i Małgorzata” funkcjonuje trochę jak współczesna ewangelia apokryficzna lub moralitet – posiada warstwę dydaktyczną (nie nachalną, ale obecną);
- powieść metafizyczna / teologiczna: z uwagi na dialog dobra ze złem, wątek szatana i Chrystusa, rozważania o winie i przebaczeniu, utwór bywa zaliczany do literatury metafizycznej. W tradycji rosyjskiej są to np. dzieła Dostojewskiego – Bułhakow kontynuuje te tradycje w formie bardziej groteskowej;
- powieść grozy (gotycka): niektóre sceny – lot Małgorzaty nad miastem, sabat, postaci wampiryczne (Hella), odcięta głowa Berlioza przemawiająca na talerzu – to typowe motywy rodem z powieści gotyckiej czy horroru. Jednak Bułhakow łączy grozę z humorem, parodią. Mimo to elementy te dodają dreszczyku i tajemnicy;
- powieść romantyczna (miłosna): w centrum jest wszak płomienny romans Mistrza i Małgorzaty. Ich miłość jest przedstawiona idealistycznie (od pierwszego wejrzenia, gotowa na największe ofiary). Wątek ten ma cechy romansu – ukochani zostają rozdzieleni przez okoliczności, bohaterka szuka nadprzyrodzonej pomocy, by odzyskać ukochanego, w finale są znów razem. Można więc mówić, iż powieść Bułhakowa to także wielka historia miłosna, stąd przemawia do czytelników emocjonalnie;
- powieść wielowątkowa (polifoniczna): Czasem Bułhakow bywa porównywany do Tołstoja czy Balzaka w tym sensie, iż z rozmachem kreuje panoramę świata: Moskwa – Piłatowa Judea – świat duchów. Wielość postaci i epizodów (galeria satyryczna od poetów, przez urzędników, po wiedźmy) daje powieści charakter polifoniczny. Stąd trudno ją zamknąć w jednym gatunku.
Można wreszcie nazwać „Mistrza i Małgorzatę” powieścią synkretyczną albo „powieścią totalną”. Łączy w sobie elementy satyry obyczajowej, realizmu, fantasy, melodramatu, a choćby powieści historycznej (fragmenty o Piłacie to minipowieść historyczna). Ta hybrydalność była świadomym zabiegiem – Bułhakow chciał zawrzeć całą prawdę o swoich czasach i odwiecznych prawdach, więc sięgnął po różne środki. To czyni utwór unikatowym arcydziełem, które wymyka się prostym etykietkom.
Data wydania
Powieść powstawała w latach 1928–1940, jednak za życia Bułhakowa nie została wydana ze względu na cenzurę. Po wielu staraniach wdowy po pisarzu utwór ukazał się dopiero w zmienionej politycznie rzeczywistości – po raz pierwszy opublikowano go w odcinkach (w wersji ocenzurowanej) na przełomie lat 1966 i 1967 na łamach miesięcznika „Moskwa”. Było to 26 lat po śmierci autora. W Polsce „Mistrz i Małgorzata” wydany został po raz pierwszy w 1969 r. (również w wersji okrojonej), a pełne tłumaczenie ukazało się dopiero w roku 1981.
Epoka literacka
Bułhakow tworzył „Mistrza i Małgorzatę” w latach 1928–1940, a więc w okresie międzywojennym i w czasie nasilenia stalinizmu w ZSRR. Pod względem historycznym powieść powstała w epoce dominacji realizmu socjalistycznego, jednak sama do tego nurtu nie należy – stanowi raczej kontynuację tradycji literatury rosyjskiej o tendencjach modernistycznych i satyrycznych. „Mistrz i Małgorzata” bywa umieszczana na tle literatury międzywojennej (jako utwór pisany w latach 30.), choć jej publikacja nastąpiła w okresie odwilży po śmierci Stalina. Utwór jest częścią kanonu prozy XX wieku, łącząc w sobie cechy typowe dla literatury tej epoki: eksperymenty formalne, głęboki podtekst filozoficzny oraz krytykę rzeczywistości totalitarnej.
Miejsce wydania
Pierwsze wydanie powieści miało miejsce w Związku Radzieckim – utwór ukazał się w miesięczniku literackim „Moskwa” w Moskwie. Publikacja ta była mocno ocenzurowana, ale właśnie w stolicy ZSRR czytelnicy po raz pierwszy mogli poznać fragmenty „Mistrza i Małgorzaty” . Książkowe wydanie w Rosji również nastąpiło w Moskwie kilka lat później (pod koniec lat 60. XX w.), kiedy zniesiono część ograniczeń cenzuralnych. W Polsce pierwsze wydanie (1969) ukazało się nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego.
Czas akcji
Akcja powieści toczy się dwutorowo. Główny wątek realistyczny rozgrywa się w Moskwie w drugiej połowie lat 30. XX wieku, w ciągu kilku wiosennych dni (od środy do nocy z soboty na niedzielę). Epilog dopowiada losy bohaterów w przyszłości, kilka lat po wydarzeniach głównych. Równolegle prowadzone są wątki historyczne – akcja „powieści w powieści” (oraz wizje senne bohaterów) przenosi nas do starożytnej Judei, za rządów Poncjusza Piłata. Te retrospektywne rozdziały obejmują czas procesu i ukrzyżowania Jeszui Ha-Nocri w I wieku naszej ery. Dzięki zastosowaniu dwóch planów czasowych Bułhakow splata ze sobą teraźniejszość i przeszłość, co nadaje powieści wymiar uniwersalny.
Możemy też mówić, iż powieść rozgrywa się na trzech planach:
- realistycznym – Moskwa lat 30. XX wieku,
- historycznym – Jerozolima czasów Piłata,
- fantastycznym – przestrzeń szatańska, np. rozciągające się mieszkanie, podróże konne po niebie.
Miejsce akcji
Wątek współczesny rozgrywa się w Moskwie, stolicy ZSRR, przedstawionej bardzo wiernie. Autor opisuje autentyczne miejsca na mapie miasta: Patriarsze Prudy (staw, przy którym rozpoczyna się akcja), siedzibę stowarzyszenia literatów Dom Gribojedowa, ulicę Sadową 302-A, czyli adres feralnego mieszkania nr 50, gdzie zamieszka Woland i gdzie odbędzie się bal, Teatr Varieté i inne punkty miasta. Moskwa Bułhakowa to miasto lat 30. XX wieku – pełne kolejek, biurokracji i kontrastów społecznych – ale też miasto opanowane przez strach i absurd życia w systemie totalitarnym. Wątek historyczny natomiast dzieje się w starożytnej Jerozolimie (w powieści używana jest nazwa aramejska: Jerszalaim). Jest to miejsce działalności Jeszui i namiestnictwa Poncjusza Piłata – twierdza Antonia, pałac Piłata, góra Golgota. Bułhakow kreuje ten świat na podstawie przekazów biblijnych, choć zaznacza jego fikcyjność (np. używając nieco zmienionych imion: Jeszua zamiast Jezus, Ha-Nocri zamiast Nazarejczyk). Zestawienie realistycznej Moskwy z mityczną starożytną Jerozolimą tworzy interesujący kontrast dwóch przestrzeni – świeckiej i duchowej – które jednak splatają się ze sobą tematycznie, w obu są bowiem tchórze i konformiści.
Miasto-piekło: można dostrzec analogie do „Boskiej komedii” Dantego – Moskwa z powieści Bułhakowa przypomina pewien rodzaj „kręgu piekielnego”, z którego nie sposób uciec (biurokracja, cenzura, donosicielstwo).
Zamknięta przestrzeń: przypomina pułapkę – wolność jest pozorna. Bohaterowie kręcą się w kółko (Iwan Bezdomny w bieliźnie nad rzeką, Stiopa budzi się w Jałcie), a jednak tak naprawdę żadna racjonalna droga ucieczki nie istnieje.
Sposoby wyjścia: uciekają (fizycznie lub duchowo) tylko ci, którzy „zaprzedają duszę diabłu” (Małgorzata – wylatuje na miotle) albo tracą rozum (Iwan, Mistrz). W finale Mistrz i Małgorzata zostają zabrani z Moskwy przez Wolanda – to symboliczne wyzwolenie i odejście z „piekła”.
Geneza
Bułhakow rozpoczął pracę nad „Mistrzem i Małgorzatą” w 1928 roku. Przez kolejne 12 lat wielokrotnie redagował i zmieniał tekst – ostatnie poprawki dyktował żonie już na łożu śmierci w 1940 r. Autor był świadomy niezwykłości swego dzieła; przed śmiercią poprosił żonę, Helenę, by strzegła rękopisu. To dzięki niej powieść ocalała – Helena ukrywała maszynopis przez lata wojny i stalinizmu, a następnie sześciokrotnie podejmowała próby publikacji. Początkowo te próby kończyły się niepowodzeniem z powodu cenzury. Dopiero odwilż polityczna po 1956 r. stworzyła warunki do wydania utworu.
Na kształt i treść powieści wpłynęło kilka czynników. Bułhakow żył w państwie totalitarnym, widział rozwój kultu Stalina, wszechwładzę urzędników i absurd życia codziennego w ZSRR. Powieść jest reakcją na tę rzeczywistość: ukazuje strach, oportunizm i zniewolenie społeczeństwa poprzez groteskę i fantastykę. Cenzura i konflikty ze środowiskiem literackim także odcisnęły ślad – Mistrz, prześladowany pisarz w utworze, to alter ego autora walczącego o wolność twórczą.
Bułhakow czerpał też z bogatej tradycji kulturowej. Fascynacja legendą o Fauście stała się istotną inspiracją: motto powieści stanowi cytat z „Fausta” Goethego, a fabuła „Mistrza i Małgorzaty” nawiązuje do motywu paktu z diabłem. Pisarz lubił również muzyczne interpretacje legendy faustowskiej (operę „Faust” Charles’a Gounoda czy „Potępienie Fausta” Hectora Berlioza – stąd w powieści nazwisko bohatera „Berlioz” czy obecność postaci Wolanda, literackiego diabła przypominającego Mefistofelesa.
Zainteresowanie religią i historią biblijną to kolejny bodziec – Bułhakow znał Ewangelie, czytał prace historyków (np. „Żywot Jezusa” Ernesta Renana). To tłumaczy obecność w powieści rozbudowanego wątku Poncjusza Piłata i Jeszui, który stanowi autorską interpretację wydarzeń znanych z Biblii.
Problematyka
dobro kontra zło – ale na opak – w „Mistrzu i Małgorzacie” walka dobra ze złem wygląda zupełnie inaczej niż w typowych historiach. Bułhakow odwraca role: to nie Bóg walczy z diabłem, a sam diabeł – Woland – okazuje się tym, który porządkuje świat. Choć wygląda jak uosobienie zła, jego działania obnażają hipokryzję, karzą chciwych, zakłamanych i okrutnych ludzi. W tej książce to nie diabeł jest najgorszy – prawdziwe zło kryje się w ludziach, którzy zatracili sumienie. Woland „pragnąc czynić zło, czyni dobro” – wprowadza zamieszanie, ale pomaga też przywrócić sprawiedliwość. Bułhakow pokazuje, iż bez cienia nie ma światła – dobro nie istnieje bez zła. Ta filozoficzna myśl wybrzmiewa szczególnie w rozmowie Wolanda z Mateuszem Lewitą;
miłość, która nie boi się piekła – Małgorzata tak bardzo kocha, iż gotowa jest zawrzeć pakt z diabłem i przemienić się w wiedźmę, by ocalić ukochanego. Ich miłość daje im sens życia i – dosłownie – ratuje ich dusze. W nagrodę za wierność i poświęcenie oboje otrzymują od sił nadprzyrodzonych wieczny spokój i możliwość bycia razem. To uczucie przypomina „wieczną kobiecość” z „Fausta” – siłę, która prowadzi ku zbawieniu;
prawda, sztuka i wolność słowa – Mistrz to symbol artysty uciskanego przez system. Jego powieść o Jezusie została odrzucona, bo nie pasowała do oficjalnej ideologii. Zniszczył rękopis, popadł w rozpacz. Ale Woland mówi: „rękopisy nie płoną” – jego dzieło ocalało, co symbolizuje, iż prawdy i sztuki nie da się zniszczyć. Bułhakow sam doświadczył cenzury, dlatego przez postać Mistrza wyraża nadzieję, iż prawdziwa twórczość przetrwa choćby największy ucisk. Mistrz odzyskuje swoje dzieło i godność – choć cena jest wysoka: musi zrezygnować ze świata;
wina, kara i sumienie – najbardziej poruszający wątek to historia Poncjusza Piłata. Choć wie, iż Jeszua jest niewinny, skazuje go na śmierć ze strachu przed utratą stanowiska. Od tamtej chwili żyje w wiecznym poczuciu winy. Każdej pełni księżyca śni mu się rozmowa z Jezusem i próbuje szukać odkupienia. Bułhakow pokazuje, iż nie da się uciec od odpowiedzialności za swoje czyny. Żadne „umycie rąk” nie wystarczy. Odkupienie przychodzi dopiero po czasie – i dopiero wtedy, gdy człowiek spojrzy prawdzie w oczy;
satyra na system i ludzkie przywary – powieść to też ostra krytyka stalinowskiej rzeczywistości. Bułhakow obnaża absurdalne układy, korupcję i chciwość. Środowisko pisarzy i urzędników (np. Massolit) przedstawione jest jak groteskowy teatr: wszyscy zajęci są tylko pieniędzmi, znajomościami i pozorami. Czarne moce Wolanda demaskują to wszystko – pokazują, jak elita rzuca się na darmowe ruble i eleganckie stroje, tylko po to, by zostać ośmieszona. Mieszkanie, które zmienia się w salę balową, mówiący kot czy latające głowy to elementy groteski, które ośmieszają sowiecką rzeczywistość. Bułhakow mówi wprost: to nie diabeł jest największym zagrożeniem. Prawdziwe zło mieszka w ludziach, którzy służą systemowi bezmyślnie i bezrefleksyjnie. Szatan przybywa do Moskwy, by przywrócić porządek.
Typ narracji
W płatnej wersji pliku.
Język
W płatnej wersji pliku.
Bohaterowie
W płatnej wersji pliku.
Style/kierunki
W płatnej wersji pliku.
Symbolika
W płatnej wersji pliku.
Motywy literackie
W płatnej wersji pliku.
Konteksty
W płatnej wersji pliku.
Co jeszcze się omawia przy tej lekturze?
W płatnej wersji pliku.
Streszczenie i opracowanie
W płatnej wersji pliku.
Michaił Bułhakow, „Mistrz i Małgorzata” - opracowanie i streszczenie - produkt ze sklepu Baba od polskiego
Pełne opracowanie powieści „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa, a w nim: streszczenie, informacje o rodzaju i gatunku literackim, czasie i miejscu akcji, problematyce, bohaterach, motywach literackich, symbolach, kontekstach. Plik ma 79 stron. Znajdziesz go w moim sklepie.
