Jan-Willem van Prooijen, Psychologia teorii spiskowych

wiekdwudziesty.pl 1 tydzień temu

W popularnonaukowej serii „Psychologia Wszystkiego” ukazała się książka „Psychologia teorii spiskowych” autorstwa doktora Jana-Willema van Prooijena. Publikacja przybliża czytelnikom problematykę teorii spiskowych z punktu widzenia psychologii.

Jan-Willem van Prooijen, Psychologia teorii spiskowych

W epoce przejmowania przez media społecznościowe roli tradycyjnych mediów w kształtowaniu opinii publicznej bardzo często podnoszony jest problem jakości krążących w Internecie informacji. Osłabienie klasycznego dziennikarstwa i postępująca tabloidyzacja mediów klasycznych wprowadza do obiegu informacyjnego liczne fake newsy. Media społecznościowe umożliwiają z kolei swobodne wymiany idei i dyskusje, co tworzy furtkę do rozprzestrzeniania się teorii spiskowych.

O ile w dobie wojen hybrydowych, co obserwujemy chociażby podczas konfliktu na Ukrainie, zagadnienie fake newsów i rozpowszechniania się teorii spiskowych wydaje się dobrze opisane, na rodzimym rynku wydawniczym ciężko było znaleźć publikację podchodzącą do zagadnienia wspomnianych teorii od strony psychologicznej.

Kim są osoby, które wierzą w teorie spiskowe? W jaki sposób rozprzestrzenia się teoria spiskowa? Jakie czynniki mają wpływ na uwiarygodnienie teorii? W jakich sytuacjach ludzie wierzą w teorie spiskowe? Na te i inne pytania odpowiada właśnie omawiana publikacja. Autor bierze w niej na warsztat najpopularniejsze teorie spiskowe XX i XXI wieku i przygląda im się z punktu widzenia psychologii i socjologii. W publikacji pojawia się więc afera Watergate, zamachy z 11 września czy wybory prezydenckie w USA w 2016 roku. Pozwala to postawić tezę, iż istotnym punktem widzenia w analizie problemu jest dla autora także historia.

Powyższe stwierdzenie można zilustrować przykładem. Podatnym gruntem dla teorii spiskowych bywa lekceważące z punktu widzenia opinii publicznej podejście do wyjaśnienia głośnych wydarzeń przez władze oraz rosnący brak zaufania do rządu. Ciekawym przypadkiem takiego zdarzenia i jego konsekwencji mogą być tutaj Stany Zjednoczone. Po zamachu na prezydenta Johna Fitzgeralda Kennedy’ego w Dallas w 1963 roku i morderstwie głównego podejrzanego wiele osób nie uwierzyło w podany przez władze przebieg wydarzeń. Pojawiły się liczne spekulacje na temat możliwych przyczyn zamachu. Zachwiane zamachem na JFK zaufanie do rządu USA jeszcze mocniej osłabił dekadę później wybuch afery Watergate. Skandal, w którym Partia Demokratyczna była inwigilowana w celu zdobycia informacji cennych z punktu widzenia kampanii wyborczej, odsłoniła kulisy brutalnej walki o władze na amerykańskiej scenie politycznej. W konsekwencji dramatycznie niskiego poparcia do dymisji podał się wówczas wiązany z aferą prezydent Richard Nixon.

Autor w interesujący sposób buduje narracje i przystępnie dzieli prezentowany materiał na spójne części. Często odwołuje się do przykładów z historii i tekstów kultury. W książce pojawiają się chociażby odwołania do filmu Matrix czy Truman Show. Na duże uznanie zasługuje dołączenie na końcu książki rozdziału „Czytaj dalej”. Opisane w nim zostały książki, które mogą pogłębić poruszone w książce zagadnienia. Większość publikacji, z nielicznymi wyjątkami, dostępna jest w języku angielskim. W rozdziale tym umieszczono również linki do artykułów w Internecie czy filmów na platformie Youtube.

Książka podzielona została na sześć rozdziałów, są to: Psychologia teorii spiskowych, W jakich sytuacjach ludzie wierzą w teorie spiskowe?, Budowa przekonania, Społeczne podstawy teorii spiskowych, Teorie spiskowe a ideologia, Wyjaśnianie i ograniczanie teorii spiskowych. Dodatkowo publikacja uzupełniona została o wspomniany wcześniej rozdział „Czytaj dalej”, a także przedmowę autora oraz bibliografię.

Opisywana praca jest doskonałym wprowadzeniem w problematykę psychologicznego aspektu zrozumienia teorii spiskowych. Książka z jednej strony napisana zostały w sposób przystępny, ale jednocześnie trzyma dobry poziom merytoryczny oraz wprost odsyła do publikacji pozwalających poznać omawiane problemy na duży wyższym poziomie.

Autorem publikacji jest Jan-Willem van Prooijen, holenderski psycholog. W 2002 roku otrzymał doktorat na Uniwersytecie Lejdejskim. Jako popularyzator nauki napisał ponad 10 książek z dziedziny psychologii, które skierowane są do szerszego grona czytelników[1]. Aktualnie pracuje jako profesor psychologii społecznej i organizacyjnej na Uniwersytecie Vrije w Amsterdamie.

Seria „Psychologia Wszystkiego” to cykl wydawany przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, w którym jak dotąd ukazało się 10 pozycji. Książki z serii w przystępny, acz merytoryczny sposób przedstawiają wybrane zagadnienia z dziedziny psychologii. Wśród nich zaleźć można takie tytuły jak „Psychologia Ogrodnictwa” czy „Psychologia Mózgu Nastolatka”[2].

Opis książki ze strony wydawcy:
„Kto wierzy w teorie spiskowe i dlaczego niektórzy ludzie są bardziej podatni na wiarę w nie niż inni? Jakie są konsekwencje tego typu przekonań? Czy jakakolwiek teoria spiskowa okazała się kiedykolwiek być prawdą?

Psychologia teorii spiskowych obala mit, jakoby teorie spiskowe były zjawiskiem nowoczesnym poprzez zbadanie szerokiego kontekstu społecznego, w jakim powstają – od polityki po miejsce pracy. W książce tej autor wyjaśnia dlaczego niektórzy ludzie są bardziej podatni na wiarę w teorie spiskowe niż inni oraz jakie procesy psychologiczne, które możemy rozpoznać i przewidzieć leżą u podstaw powstawania tego typu przekonań.

Poprzez przytoczenie przykładów takich jak zamachy terrorystyczne z 11 września i zmiana klimatu, Psychologia Teorii Spiskowych pokazuje, że, podczas gdy tego typu przekonania nie zawsze są nieuzasadnione i posiadanie ich nie jest cechą patologiczną, mogą również wyrządzać wiele szkód zarówno jednostkom jak i społeczeństwu[3].”