Dogtorzy i Piesorki: półżartem, półserio o najważniejszych motywach i pojęciach z epok literackich

Wszystko, co musisz wiedzieć o epokach literackich na maturze podstawowej!

Zastanawiasz się, co naprawdę trzeba powtórzyć przed maturą podstawową z języka polskiego? Przygotowałam dla Ciebie zestawienie najważniejszych pojęć, motywów i kontekstów literackich uporządkowanych według epok – od starożytności po współczesność. Znajdziesz tu zarówno terminy najważniejsze do funkcjonalnej analizy tekstów, jak i przykłady z lektur obowiązkowych. Treści wykreślone z wymagań zostały oznaczone, żebyś nie tracił czasu w zbędne informacje.

To nie tylko ściąga – to narzędzie, które pomoże Ci pisać lepiej, trafniej i dojrzalej. Wykorzystaj je przy pisaniu rozprawki, analizie tekstów nieliterackich i przygotowaniach do egzaminu ustnego.

starożytność

antyk – najważniejsze pojęcia i motywy (do funkcjonalnego omówienia utworów i kontekstów)

• homo viator – człowiek w drodze, życie jako wędrówka

• fatum – nieuchronność losu, przeznaczenie

• człowiek jako boże igrzysko – jednostka zależna od sił wyższych

• bohater prometejski – buntownik cierpiący za innych, symbol poświęcenia

• stoicyzm – filozofia cnoty, równowagi i panowania nad emocjami

• epikureizm – życie jako dążenie do przyjemności i unikania cierpienia

• hybris – pycha prowadząca do upadku, przekroczenie granic wyznaczonych przez bogów

• non omnis moriar – „nie wszystek umrę”, idea nieśmiertelności poety przez sztukę (por. Exegi monumentum)

Mitologia – postacie i motywy

• Syzyf – symbol bezcelowej, nieskończonej pracy (syzyfowe prace)

• Prometeusz – bohater prometejski, mit o ofierze dla dobra ludzkości, Pandora i puszka niosąca nieszczęścia

• Demeter i Kora (Persefona) – mit o porach roku, miłość matki i córki

• Hades i zaświaty:

  • Cerber – trójgłowy pies strzegący wejścia do Hadesu

  • Styks – rzeka graniczna między światem żywych a umarłych

  • Charon – przewoźnik dusz

  • Hades – bóg podziemia

  • Persefona – królowa zaświatów

  • Pola Elizejskie – miejsce szczęśliwe dla dusz sprawiedliwych

  • Tartar – miejsce kary dla złoczyńców

Dramat antyczny

„Antygona” Sofoklesa

• Antygona i Kreon jako bohaterowie tragiczni

• konflikt między prawem boskim a ludzkim, motywy fatum i hybris

Eposy Homera

• „Iliada” – wojna trojańska, Achilles, Hektor

  • cechy eposu: retardacje, inwokacja, styl wysoki

  • motywy: upadek Troi, człowiek jako pionek w grze bogów, koń trojański

• „Odyseja” – podróż Odyseusza (Ulissesa),

  • archetyp homo viator, spryt, cierpliwość i determinacja

Biblia

Najważniejsze pojęcia i motywy

• cierpienie – doświadczenie graniczne, próba wiary i sensu istnienia

• parabola – przypowieść z morałem, wieloznaczna, o charakterze dydaktycznym

• genesis – początek, stworzenie świata i człowieka

• vanitas vanitatum et omnia vanitas – marność nad marnościami, wszystko marność

• apokalipsa – objawienie, wizja końca świata, walka dobra ze złem

• piętno – znak winy, nieusuwalne brzemię (np. piętno Kaina)

Księga Rodzaju

• motyw genesis – stworzenie świata, ludzi i porządku rzeczy

• drzewo poznania dobra i zła – symbol granicy, wolnej woli i odpowiedzialności

• piętno Kaina – kara za bratobójstwo, symbol wykluczenia i winy

• grzech pierworodny – utrata pierwotnej niewinności i bliskości z Bogiem

• arka Noego – ratunek dla sprawiedliwych, symbol nowego początku

• Abraham i Izaak – próba wiary, posłuszeństwo wobec Boga, motyw ofiary

Księga Koheleta

• vanitas vanitatum et omnia vanitas – refleksja nad marnością rzeczy ziemskich

• przesłanie: życie jest krótkie, ale wartościowe, jeżeli przeżyte z wiarą i mądrością

• nie nihilizm, ale zachęta do życia zgodnego z etyką i umiarem

Księga Hioba

• człowiek jako boże igrzysko – poddany próbie bez winy

• motyw cierpienia – jako element planu Bożego, niepojętego dla ludzkiego rozumu

• pytanie o sens cierpienia i sprawiedliwość Boga

Apokalipsa św. Jana

• apokalipsa jako gatunek – teofania, objawienie prawd o końcu czasów

• symbole:

  • Baranek Boży – Chrystus jako ofiara zbawiająca świat

  • liczba 666 – symbol zła, Antychrysta

  • liczby – znaczenia symboliczne (np. 7 jako pełnia, 12 jako wspólnota)

Przypowieści (parabole)

• krótkie narracje dydaktyczne – ukazujące uniwersalne prawdy moralne

• często stosowane przez Jezusa w Ewangeliach

• przykład: przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, o synu marnotrawnym, o siewcy

średniowiecze

Najważniejsze pojęcia i motywy

• memento mori – pamiętaj o śmierci

• danse macabre – taniec śmierci, równość wszystkich wobec śmierci

• asceza – wyrzeczenie się dóbr doczesnych, umartwianie ciała i ducha

• ars bene moriendi – sztuka dobrego umierania, przygotowania do śmierci

• Stabat Mater dolorosa – Matka Boska bolejąca pod krzyżem

• chanson de geste – pieśń o czynach, epos rycerski

• Deesis – motyw w ikonografii: Matka Boska i Jan Chrzciciel pośredniczący między człowiekiem a Chrystusem

• panteizm – obecność Boga w przyrodzie

• franciszkanizm – euforia życia, miłość do świata stworzonego, pokora

• psychomachia – walka dobra ze złem w duszy człowieka

• hagiografia – żywoty świętych, wzorce cnót

• historiografia – dziejopisarstwo, opis historii w duchu moralizatorskim

Bogurodzica

• najstarsza polska pieśń religijna

• motyw Deesis – Matka Boska, Chrystus, Jan Chrzciciel jako pośrednicy

• Matka Boska jako Matka Gospodzina, Matka Syna Bożego – pełna czci i majestatu

• modlitwa rycerska – prośba o opiekę w walce i zbawienie

Lament świętokrzyski

• Matka Boska jako cierpiąca kobieta – lamentująca nad losem Syna

• obraz Maryi jako Matki boleściwej – Stabat Mater dolorosa

• emocjonalna prośba o wsparcie, przeżywanie bólu w sposób ludzki

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

• motyw danse macabre – śmierć dosięga wszystkich, bez względu na status społeczny

• dialog z personifikacją śmierci – groteskowy, dydaktyczny

Pieśń o Rolandzie

• chanson de geste – epos rycerski, pieśń o czynach bohaterskich

• ars bene moriendi – godna śmierć w walce za ojczyznę i wiarę

• psychomachia – wewnętrzna walka bohatera, konflikt między obowiązkiem a emocjami

renesans

Najważniejsze pojęcia i motywy

• człowiek jako wartość – godność osoby ludzkiej, refleksja nad miejscem człowieka w świecie

• człowiek jako boże igrzysko – istota wielka i słaba zarazem, rozdarta między rozumem a losem

• epikureizm – życie jako sztuka cieszenia się chwilą, rozważna radość

• stoicyzm – postawa opanowania, zgody na los, harmonia wewnętrzna

• panteizm – obecność Boga w dziele stworzenia

• Deus artifex – Bóg jako artysta, stwórca pięknego i uporządkowanego świata

• Homo artifex – człowiek jako twórca, artysta, jednostka rozumna i kreatywna

• patriotyzm – troska o ojczyznę, odpowiedzialność obywatelska

• szlachta – klasa społeczna z ideałem obywatela i obrońcy Rzeczypospolitej

• antemurale Christianitatis – Polska jako przedmurze chrześcijaństwa

• Mater Polonia – ojczyzna jako matka, źródło tożsamości i obowiązków

• cnota – wartość etyczna i obywatelska, wewnętrzne doskonalenie

• theatrum mundi – świat jako scena, życie jako spektakl, rola człowieka w świecie

• fortuna – zmienność losu, kapryśność przeznaczenia

Pieśni, fraszki i treny Jana Kochanowskiego

• „Pieśń o spustoszeniu Podola”

  • idea antemurale Christianitatis

  • krytyka wad szlachty i jej bierności wobec zagrożeń

  • wezwanie do odpowiedzialności za wspólnotę

• Fraszka „O żywocie ludzkim”

  • motyw theatrum mundi

  • życie jako gra pozorów, przemijalność, niedoskonałość świata

• Treny

  • wyraz kryzysu renesansowego stoicyzmu i wiary po śmierci córki

  • refleksja nad sensem cierpienia, zwątpienie i odbudowa światopoglądu

  • konfrontacja ideałów z rzeczywistością – upadek i powrót do cnoty

barok

Najważniejsze pojęcia i motywy

• vanitas vanitatum et omnia vanitas – marność nad marnościami, wszystko marność; motyw przemijalności i nietrwałości życia ziemskiego

• sarmatyzm – światopogląd i styl życia szlachty polskiej: tradycjonalizm, religijność, duma narodowa, często przerysowany i konserwatywny

• antemurale Christianitatis – Polska jako obrończyni chrześcijaństwa przed „niewiernymi” (np. Turkami)

• figury egzystencji – metafory życia ludzkiego:

  • życie jako punkt – krótkość istnienia

  • życie jako labirynt – zagubienie, niepewność wyboru

  • życie jako sen – ulotność i złudność rzeczywistości

  • życie jako żegluga – wędrówka przez niebezpieczeństwa

  • życie jako teatr – człowiek jako aktor w świecie pozorów (theatrum mundi)

• koncept – zaskakujący, błyskotliwy pomysł poetycki, często oparty na paradoksie lub grze słów

„Makbet” Williama Szekspira

• theatrum mundi – świat jako scena, na której człowiek odgrywa narzucone role

• rola sił nadprzyrodzonych – czarownice jako katalizatory zła i symbol pokusy

• motyw upadku moralnego bohatera, konflikt sumienia i ambicji

„Skąpiec” Moliera

• postać Harpagona – imię znaczące (harpagon jako synonim skąpca)

• komizm wielopoziomowy:

  • komizm postaci – przerysowane cechy bohatera

  • komizm językowy – powtarzalność, groteskowe sformułowania

  • komizm sytuacyjny – nieporozumienia, ironiczne zwroty akcji

• dramat realistyczny – krytyka skrajnego materializmu i obłudy społecznej

oświecenie

Najważniejsze pojęcia i motywy

• sapere aude – „odważ się być mądrym”; zaufanie do rozumu jako narzędzia poznania

• ucząc – bawić – zasada łączenia dydaktyzmu z rozrywką, charakterystyczna dla literatury oświeceniowej

• libertynizm – swoboda myśli, wolność jednostki, odrzucenie dogmatów religijnych

• kontusz kontra frak – symboliczny konflikt między tradycją szlachecką a nowoczesnością europejską

• racjonalizm – wiara w rozum i logikę jako podstawowe źródła wiedzy

• empiryzm – przekonanie, iż poznanie pochodzi z doświadczenia zmysłowego

• satyra – utwór krytykujący wady społeczne i ludzkie słabości, często w formie ironicznej

• zachwyt nad rozumem – idea przewodnia epoki, rozum jako siła porządkująca świat

• encyklopedie – symbol postępu, edukacji i systematyzacji wiedzy (na wzór francuskiej Encyklopedii)

• aprioryzm poznawczy – poznanie niezależne od doświadczenia, opierające się na wrodzonych ideach

• sielanka sentymentalna – idealizowany obraz wsi i uczucia, np. w poezji Franciszka Karpińskiego (miłość na tle natury, uczuciowość, prostota)

Bajki i satyry Ignacego Krasickiego

• bajki jako alegorie – krótka forma narracyjna z morałem

  • postacie zwierząt i przedmiotów służą do ukazania prawd o człowieku

  • przykład: człowiek jako lis = spryt, przebiegłość

• personifikacje – uosobienia cech ludzkich i zjawisk przyrodniczych

• satyry – krytyka obyczajów szlacheckich, hipokryzji, ignorancji i obojętności społecznej

• język prosty, zwięzły, klarowny – zgodny z zasadą komunikatywności i dydaktyzmu

romantyzm

Najważniejsze pojęcia i motywy

• bohater prometejski – buntownik gotowy cierpieć dla dobra innych, nosiciel idei poświęcenia

• bohater werterowski – samotny, nadwrażliwy, nieszczęśliwie zakochany, buntujący się przeciw światu

• bohater wallenrodyczny – skryty, działający pod maską, poświęcający siebie dla ojczyzny

• bohater hamletyczny – rozdarty wewnętrznie, refleksyjny, niezdolny do działania

• bohater-dziecko – czysty, niewinny, obdarzony intuicją moralną i wrażliwością

• bohater bajroniczny – indywidualista, zbuntowany, często tragiczny i pociągający

• mesjanizm – Polska jako naród wybrany, który cierpi za inne narody

• Polska Winkelriedem narodów – metafora poświęcenia Polski za inne narody Europy

• Polska Chrystusem narodów – Polska jako ofiara historii, zbawiająca inne narody

• powstanie listopadowe – kontekst historyczny i źródło rozczarowania politycznego

• ludowość – zainteresowanie folklorem, ludem i jego duchowością

• motyw zmiany imienia – symbol przemiany duchowej lub moralnej

• orientalizm – fascynacja kulturami Wschodu, egzotyzm i tajemniczość

• historyzm (poetyka maski) – stylizacja historyczna, przenoszenie idei w przeszłość

• non omnis moriar – nieśmiertelność poprzez twórczość

• oniryzm – poetyka snu, widzeń i halucynacji

• psychomachia – wewnętrzna walka dobra ze złem

• martyrologia – cierpienie i ofiara narodu, przedstawianie męczeństwa

„Ballady i romanse” Adama Mickiewicza

• ludowość – odwołania do wierzeń ludowych i folkloru

• rola sił nadprzyrodzonych – duchy, zjawy, niewytłumaczalne zdarzenia

• motyw winy i kary – zbrodnia zawsze pociąga za sobą karę

• nawiązania do Szekspira – groza, dramatyzm, konflikt moralny

„Dziady” cz. II

• ludowość – obrzęd dziadów jako element kultury ludowej

• synkretyzm rodzajowy i religijny – połączenie różnych form literackich i religii

„Dziady” cz. III

• rola sił nadprzyrodzonych – widzenia, duchy, ingerencja metafizyczna

• motyw zmiany imienia – przemiana Gustawa w Konrada

• bohater prometejski – Konrad jako buntownik walczący z Bogiem

• ksiądz Piotr – figura mesjańska, wizjoner

• mesjanizm – Polska jako Chrystus narodów

• piętno Kaina – symbol odrzucenia i przeznaczenia

• gatunek synkretyczny – dramat łączący elementy epickie, liryczne i dramatyczne

• pieśń zemsty – wezwanie do walki i rewanżu

• martyrologia – cierpienie narodu, opis prześladowań

• wielka improwizacja – monolog Konrada, bunt przeciw Bogu

• poetyka snu – widzenia, senne wizje, trans

• psychomachia – wewnętrzny konflikt moralny i duchowy

„Pan Tadeusz”

• cechy epopei – rozmach epicki, bohater zbiorowy, styl podniosły

• bohater tragiczny i bajroniczny – Jacek Soplica

• motyw zmiany imienia – przemiana Soplicy w Księdza Robaka

• szlachta – portret warstwy społecznej

• dworek – arkadia, symbol utraconej ojczyzny

• natura opiekuje się ludźmi – zgodność człowieka i przyrody

• Napoleon – nadzieja na odzyskanie niepodległości

• patriotyzm – umiłowanie ojczyzny, tradycji i wspólnoty

„Balladyna” Juliusza Słowackiego

• rola sił nadprzyrodzonych – ingerencja zjawisk magicznych

• piętno Kaina – zbrodnia siostrzana, kara moralna

• natura wymierza sprawiedliwość – deszcz, piorun, postać Goplany

• ludowość – stylizacja językowa, treść oparta na legendach

• odwołania do Szekspira – inspiracja „Makbetem” i „Hamletem”

„Zemsta” Aleksandra Fredry

• trzy typy komizmu:

  • komizm postaci – charakterologiczne przerysowanie bohaterów

  • komizm sytuacyjny – nieporozumienia, konflikty, zwroty akcji

  • komizm językowy – zabawy słowem, powiedzonka, język szlachecki

• nazwiska znaczące – Rejent, Cześnik, Papkin

• szlachta – satyryczny portret środowiska ziemiańskiego

pozytywizm

Najważniejsze pojęcia i motywy

• praca organiczna – traktowanie społeczeństwa jak żywego organizmu; każda jego część musi działać sprawnie i harmonijnie

• praca u podstaw – edukacja i pomoc warstwom najbiedniejszym

• emancypacja – dążenie do równouprawnienia kobiet, walka o dostęp do edukacji i pracy

• asymilacja mniejszości narodowych i wyznaniowych – współistnienie, integracja społeczna Żydów, Niemców, Litwinów

• scjentyzm – przekonanie o nadrzędnej roli nauki i wiedzy w poznaniu świata

• ewolucjonizm społeczny – rozwój społeczeństwa jako proces stopniowy, oparty na postępie

• powstanie styczniowe – źródło rozczarowania romantyczną wizją walki, punkt wyjścia do realistycznej refleksji

• język ezopowy – język aluzji i metafor używany dla ominięcia cenzury

• ku pokrzepieniu serc – literatura mająca podnieść na duchu naród po klęskach

• oniryzm – poetyka snu, wizje i halucynacje jako forma ekspresji wewnętrznych przeżyć

• utylitaryzm – użyteczność literatury i sztuki, ich rola wychowawcza

• powieść tendencyjna – literatura z wyraźnym przesłaniem ideowym i społecznym

„Lalka” Bolesława Prusa

• powieść rozrachunkowa – analiza przyczyn upadku polskiego społeczeństwa

• theatrum mundi – świat jako scena, życie jako gra pozorów

• praca organiczna i praca u podstaw – pozytywistyczne ideały Wokulskiego

• emancypacja

• asymilacja mniejszości – motyw relacji Wokulskiego ze Szlangbaumem

• scjentyzm

• ewolucjonizm

• powstanie styczniowe – biografia Wokulskiego jako reprezentanta pokolenia

• język ezopowy

• nierówności klasowe – konflikt między arystokracją a mieszczaństwem

• bohater werterowski – Wokulski jako postać tragiczna, rozdarta między uczuciem a rozumem

• Napoleon – mit bohatera, symbol utraconych nadziei

• non omnis moriar

„Potop” Henryka Sienkiewicza

• ku pokrzepieniu serc – odbudowa morale narodu poprzez mitologizację historii

• bohater bajroniczny – Kmicic jako postać dynamiczna, pełna namiętności i dramatycznych decyzji

• motyw zmiany imienia – przemiana Kmicica w Babinicza jako symbol moralnej odnowy

• etos rycerski – wierność ojczyźnie, odwaga, lojalność

• motyw zdrady i odkupienia win – droga do wewnętrznego oczyszczenia

• bohater wallenrodyczny – działanie pod fałszywą tożsamością w imię wyższych wartości

• motyw oblężonej twierdzy – Jasna Góra jako symbol duchowej i narodowej siły

• mitologizacja – heroizacja przeszłości, tworzenie narodowych wzorców

• historyzm (poetyka maski) – stylizacja językowa i realia XVII wieku

• sarmacja – obraz barwnego i dumnego świata szlacheckiego

„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego

• motyw winy i kary – zbrodnia jako źródło moralnego upadku i wewnętrznego rozdarcia

• oniryzm – sen jako forma ekspresji podświadomych lęków i wyrzutów sumienia

• religia jako siła uzdrawiająca – duchowa przemiana Raskolnikowa pod wpływem Soni

modernizm / Młoda Polska

Najważniejsze pojęcia i motywy

• symbolizm – posługiwanie się wieloznacznymi symbolami wyrażającymi emocje, idee, przeżycia duchowe

• ekspresjonizm – wyrazistość, deformacja rzeczywistości, kontrast

• impresjonizm – uchwycenie ulotnych wrażeń, nastrojowość, subtelność

• neoromantyzm – powrót do romantycznych idei: duchowości, narodowości, wizji artysty jako wybrańca

• dekadentyzm – poczucie schyłku cywilizacji, niemoc, znużenie i lęk przed przyszłością

• fin de siècle – „koniec wieku” jako czas kryzysu wartości i przełomu epok

• nirwana – wyzwolenie się z cierpienia, tęsknota za nieistnieniem

• dandys – esteta, prowokator, jednostka świadomie ekscentryczna

• nietzscheanizm – filozofia siły, nadczłowieka, przezwyciężenia słabości i konwenansów

• schopenhauerianizm – pesymizm, przekonanie o bezsensowności istnienia

• artysta kontra filister – konflikt między twórcą a mieszczańskim społeczeństwem, które odrzuca sztukę

• sztuka dla sztuki – przekonanie o autonomii sztuki, brak funkcji dydaktycznej czy moralnej

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego

• rola sił nadprzyrodzonych – duchy i widma jako emanacja zbiorowej podświadomości

• podziały klasowe – niemożność porozumienia inteligencji i chłopów

• neoromantyzm – powrót do motywów narodowych, mitów i postaci romantycznych

• chata – symbol Polski: centrum wydarzeń, miejsce spotkania, zarazem przestrzeń zamknięta

• obraz społeczeństwa – panorama polskich warstw społecznych, narodowych słabości i iluzji

• rozbudowana symbolika – postaci widm i osób realnych jako znaki idei i lęków

• chocholi taniec – symbol marazmu, zniewolenia, braku gotowości do działania

  • przesłanie: jeszcze to nie jest czas na odzyskanie niepodległości

dwudziestolecie międzywojenne

Najważniejsze pojęcia i motywy

• szukanie dróg na odbudowę Polski – refleksja nad kształtem niepodległego państwa, ideowe i społeczne dylematy młodego pokolenia

• Skamandryci – grupa poetów głoszących afirmację życia, codzienności, języka potocznego i miasta (np. Tuwim, Słonimski, Lechoń, Iwaszkiewicz, Wierzyński)

• futuryści – twórcy buntujący się przeciw tradycji, promujący nowoczesność, szybkość, energię, szok językowy

• awangarda – eksperymenty formalne, nowoczesna poezja i proza, hasło: „minimum słów, maksimum treści”

„Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego

• tytuł znaczący – metafora czasu przejściowego, oczekiwania na adekwatne „wiosenne” odrodzenie Polski

• trzy drogi odbudowy Polski:

  • utopia szklanych domów – ideał nierealny, ale pociągający

  • reformy Gajowca – program pracy organicznej i stopniowych zmian społecznych

  • komunizm – radykalna droga rewolucyjna, odrzucona przez bohatera

• nazwiska znaczące

• paralela losów głównego bohatera z losami Polski – zagubienie, dojrzewanie, konieczność wyboru własnej drogi ideowej

wojna i okupacja

Najważniejsze pojęcia i motywy

• człowiek zlagrowany – osoba odczłowieczona, zredukowana do biologicznego przetrwania (termin Tadeusza Borowskiego)

• lagier – obóz koncentracyjny w hitlerowskim systemie represji

• łagier – obóz pracy przymusowej w ZSRR (system sowiecki)

• czas odwróconego dekalogu – epoka, w której wartości moralne tracą znaczenie, a zło staje się normą

• czas apokalipsy spełnionej – doświadczenie końca świata moralnego, fizycznego i ludzkiego

• pokolenie Kolumbów – młodzi ludzie urodzeni ok. 1920 roku, dojrzewający w czasie wojny

• dehumanizacja – proces odbierania godności, uprzedmiotowienia człowieka

• moralność – dylematy etyczne w sytuacjach granicznych

• powstanie w getcie – dramatyczny akt oporu warszawskich Żydów w 1943 roku

• obozy koncentracyjne – miejsca systemowego ludobójstwa i eksperymentów na ludziach

„Proszę państwa do gazu” Tadeusza Borowskiego

• człowiek zlagrowany – więzień skoncentrowany na przetrwaniu, zobojętniały na cierpienie innych

• lagier – Auschwitz jako miejsce całkowitego zniesienia człowieczeństwa

• behawioryzm – narracja pozbawiona emocji, opis faktów i działań, nie ocen

• najważniejsze to przetrwać – dewiza warunkująca postawy moralne

• dehumanizacja – obojętność, uprzedmiotowienie ludzi, zanik empatii

„Ludzie, którzy szli” Tadeusza Borowskiego

• człowiek zlagrowany – funkcjonowanie w świecie absurdu i przemocy

• lagier – brutalność systemu obozowego

• behawioryzm – obiektywizm, chłód, brak wartościowania

„Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

• łagier – sowiecki system opresji, obóz na Syberii

• zawsze trzeba być ludzkim – główna teza etyczna autora, niezależnie od warunków

• ważny fragment: „Ręka w ogniu” – alegoria moralnego oporu wobec zła

„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall

• tytuł znaczący – śmierć jako nieunikniona, ale można ją wyprzedzić, wybierając sposób umierania

• powstanie w getcie – świadectwo Marka Edelmana, jednego z przywódców

• Marek Edelman – postać prawdziwa, lekarz, żydowski działacz

• demitologizacja – odbrązowienie heroizmu, pokazanie prawdy bez patosu

• wybór sposobu umierania – decyzja jako forma zachowania godności

• deheroizacja – odrzucenie patetycznego obrazu walki, skupienie się na codziennym oporze

współczesność

Najważniejsze pojęcia i motywy

• totalitaryzm – system oparty na przemocy, kontroli, podporządkowaniu jednostki ideologii

• przemoc – narzędzie sprawowania władzy, łamania oporu, niszczenia jednostki

• istota zła – filozoficzna refleksja nad źródłami i mechanizmami zła w świecie i człowieku

• parabola – forma przypowieści ukazująca uniwersalne prawdy moralne

• bohater prometejski – jednostka buntująca się przeciw złu, gotowa do poświęcenia

• symbolizm – wieloznaczność i metaforyczność środków wyrazu

• metafizyka – pytania o sens istnienia, Boga, wieczność

• mitologizacja – nadawanie wydarzeniom lub miejscom głębszego znaczenia kulturowego

• nostalgia – tęsknota za przeszłością, która już nie wróci

• czas apokalipsy – doświadczenie końca świata wartości, wojny, stanu wyjątkowego

„Dżuma” Alberta Camusa

• totalitaryzm – metaforyczna zaraza jako uosobienie zła społecznego i politycznego

• bohater prometejski – doktor Rieux walczący mimo beznadziei

• różne postawy wobec zła – heroizm, oportunizm, bierność

• parabola – powieść jako przypowieść o losie człowieka i społeczeństwa

• powtórzenie: bohater prometejski – jednostka odpowiedzialna za innych, mimo świadomości porażki

„Rok 1984” George’a Orwella

• totalitaryzm – państwo jako absolutna kontrola, inwigilacja, przemoc symboliczna i fizyczna

• Wielki Brat – uosobienie władzy, nadzoru, terroru

• krzewienie nienawiści – manipulacja emocjami społecznymi

• parabola – uniwersalna opowieść o mechanizmach zniewolenia

• walka z systemem – bunt jednostki przeciw opresji

• próba buntu – akt heroiczny, choć skazany na klęskę

„Tango” Sławomira Mrożka

• odwołanie do futurystów – fascynacja nowoczesnością, gwałtem, siłą

• Edek jako efekt zachwytu brutalnością – symbol władzy prymitywnej

• konflikt pokoleń – młodzi kontra starzy, anarchia kontra porządek

• totalitaryzm – przemoc silniejszego nad rozumem i wrażliwością

• groteska – połączenie komizmu i tragizmu w przedstawieniu rzeczywistości

• Edek jako figura totalitaryzmu – zwycięstwo siły nad intelektem

„Górą Edek” Marka Nowakowskiego

• odwołanie do „Tanga” – kontynuacja problematyki społeczno-politycznej

• przemoc niestety wygrywa – triumf brutalności nad wartościami

• siła nad intelektem i wrażliwością – krytyczny obraz współczesnego świata

„Miejsce” Andrzeja Stasiuka

• mitologizacja – zwyczajne miejsce nabiera cech świętości, wspólnoty, pamięci

• ślad dawnych czasów – obecność przeszłości w teraźniejszości

• historia i natura – przyroda jako świadek ludzkich losów

• nostalgia – uczuciowy stosunek do przeszłości i przestrzeni

„Profesor Andrews w Warszawie” Olgi Tokarczuk

• czas apokalipsy – doświadczenie stanu wojennego, rozpad ładu społecznego

• spojrzenie z zewnątrz – zagraniczny bohater jako obserwator polskiej rzeczywistości

• stan wojenny – metaforyczny i dosłowny obraz represji, milczenia, bezradności