Ora et labora
Pierwsza wzmianka o szkole w Kaliszu, jak podaje Janina Neuls, pochodzi z roku 1372. Nota dotyczy szkoły parafialnej przy kościele Św. Mikołaja. Asumptów do tworzenia szkolnictwa w Polsce piastowskiej było kilka.
W Kaliszu – jednej z głównych siedzib Piastów, potrzebę słowa pisanego musieli odczuwać nie tylko duchowni, którzy potrzebowali ludzi wykształconych do podtrzymywania i krzewienia wiary oraz do zaspokajania potrzeb rosnącej administracji kościelnej, ale i książęta świeccy oraz bogacący się mieszczanie.
Nie jest opinią jednej osoby, iż szkolnictwo funkcjonowało nad Prosną wcześniej aniżeli przed rokiem 1372, o czym mówi najstarszy zachowany przekaz. Wniosek Mieczysława Wiszniewskiego mówiący o tym że:
„musiały być szkoły za Mieszka Starego w XII wieku bo Gall często o szkołach, zaś Kadłubek o żakach wspominali.” – jest z dużą dozą prawdopodobieństwa słuszny.
Także Bolesław Pobożny – książę kaliski cieszył się opinią księcia wykształconego. Hipoteza jakoby za czasów wyżej wspomnianego monarchy (w latach 1249-1279) założono w Kaliszu szkołę kolegialną z programem „septem artes”, oznaczającym siedem sztuk wyzwolonych, choć nie znalazła do tej pory pisemnego potwierdzenia, zdaje się również prawdopodobna. Tym bardziej, iż w innych znaczących ośrodkach miejskich tamtego okresu na terenie wczesnopiastowskiej Polski, podobne nauki już uprawiano.
Szkoła parafialna przy kościele Św. Mikołaja W Kaliszu, fot. Domena Publiczna
Pomyślny rozwój gospodarczy średniowiecznego Kalisza niewątpliwie sprzyjał rozwojowi szkolnictwa. W mieście leżącym na szlaku głównych dróg handlowych, nie było możliwości nie posługiwania się przy wymianie handlowej, piórem gęsim i atramentem przy podpisywaniu umów sprzedaży i innych aktów.
Trzynastowieczne dokumenty pozwalają przypuszczać z kolei, iż już w czasach Bolesława Pobożnego miasto Kalisza posiadało własnego pisarza, co stawia ówczesną kancelarię miejską obok krakowskiej i wrocławskiej w rzędzie trzech najdawniejszych kancelarii miejskich w Polsce.
Wracając do historii szkoły parafialnej św. Mikołaja, spośród jej „historii domniemywanej”, należy sądzić, iż momentem sprzyjającym jej utworzeniu było podzielenie miasta na dwie parafie, tj. rok 1303. Przypuszczenie to znajduje potwierdzenie m.in. u Janusza Łukaszewicza, który mówił, iż szkoła farska św. Mikołaja w Kaliszu istniała już w początkach wieku XIV.
Wypada tutaj też przytoczyć opinię Czesława Biernackiego powołującego się na ustne przekazy historyczne o tym, że:
„na początku wieku XIV istniały w Kaliszu dwie szkoły parafialne, zwane miejskim lub mniejszymi; jedna przy dzisiejszym kościele Św. Józefa, druga u Św. Mikołaja.”
U Kanoników. U Józefa
Szkoła farska mieściła się w domu klasztornym (obecnej parafii) Św. Mikołaja przy ulicy Kanonickiej o początkowo drewnianym, a od 1473 murowanym. Tenże murowany klasztor, będący dziś najstarszym świeckim budynkiem w Kaliszu, w tej chwili poddawanym pracom konserwatorskim, wybudował Paweł Wrocławianin – trzynasty proboszcz w dziejach kościoła, dziś o randze katedry.
Studia oświeceniowe, fot. Domena publiczna
Szkoła kolegiacka znajdowała się przy kościele św. Józefa (pw. Najświętszej Marii Panny) w budynku szkolnym ufundowanym równocześnie z pałacem arcybiskupim, w tej chwili nieistniejącym. Obie szkoły funkcjonujące w mieście ograniczonym murami miejskimi musiały nauczać w stosunkowo wysokim poziomie.
Za króla Władysława Jagiełły przekształcono szkołę kolegiacką na kolonię akademicką, pozostającą pod opieką Akademii Krakowskiej. Z tą chwilą od nauczycieli Kalisza (wykładających w obydwu szkołach parafialnych) wymagano uniwersyteckiego wykształcenia, potwierdzonego stopniem naukowym, co najmniej bakałarza nauk wyzwolonych…
Bakałarz z licencjatem
Otrzymywanie stopnia bakałarza w wieku XIV i XV połączone było z pewnymi obrzędami i formalnościami. W akademii krakowskiej, na wydziale filozoficznym, wysłuchawszy przepisane kursy z gramatyki, poetyki, filozofii i astronomii zdawał aspirujący do tego stopnia żak, egzaminy u naczelnych władz akademii.
Otrzymujący stopień bakałarza płacił uniwersytetowi 6 groszy. Oznaką tego stopnia był sygnet i okrągły kołnierz (cappa runda) przy todze. Obowiązkiem bakałarza było wykładać i bywać na rozmaitych egzaminach.
fot. Domena publiczna
Zwykle też bakałarz uczył pierwszych początków nauk wyzwolonych, tj. gramatyki, dialektyki i retoryki, a niekiedy i śpiewu chóralnego.
Akademia krakowska rozsyłała bakałarzy na nauczycieli po szkołach farnych, które w różnych stronach kraju były jej ośrodkami. W ten sposób bakałarze docierali również do Kalisza.
Dzisiejsze znaczenie wyrazu bakałarz, jako nauczyciela niższego lub lichego wywodzi się z podstawowych umiejętności jakimi władał właściciel tego tytułu. Historyczny tytuł bakałarza odpowiada dziś (mniej więcej) randze stopnia licencjata.
3 grosze od ucznia
Podstawowym uposażeniem nauczyciela w wiekach średnich było wynagrodzenia na poziomie 3 groszy od każdego ucznia za naukę. Wypłacali ją rodzice lub opiekunowie uczniów oraz obywatele miasta w podatku zwanym „kolędą”: in subsidium suorum scholasticorum et civilis stili salariorum.
Warto nadmienić, iż o swój portfel, bakałarze dbali z wielką uwagą. W dokumencie szkoły parafialnej św. Mikołaja z roku 1462, bakałarz Andrzej zaskarżył Żydów:
„że mu tej kwoty, którą od dawnych czasów uiszczali miejscowym rektorom, nie wypłacali”.
Z dalszej części korespondencji wyczytać można, iż Żydzi chcieli się uwolnić od tego obowiązku oświadczając, iż dawnej płacili dobrowolnie, w tej chwili nie chcą i nie mogą, bo zubożeli po pożarze miasta.
Uczniowie w dwóch szkołach parafialnych działających w Kaliszu mieli oprócz obowiązku sumiennej nauki także obowiązek co miesiąc dostarczać szkole drewno na opał lub płacić równowartość tej formy czesnego w wysokości 2 groszy na rok.
Szkoły miały wychowywać w duchu „łagodności, trzeźwości i skromności”. Które z tych określeń znaleźć można w dzisiejszych kagankach wiedzy? To pytanie pozostawię bez odpowiedzi.
Artykuł powstał w oparciu o referat naukowy Janiny Neuls pt. „Szkoły Kalisza w XII – XVIII w.”
