Cuda przez świadków zaprzysiężone
Nie wiemy, od kiedy trwa kult Matki Boskiej w tym miejscu. Przypuszcza się, iż za chrystianizację tych ziem odpowiadali benedyktyni sprowadzeni za sprawą Bolesława Szczodrego w 1070 roku do pobliskiego Lubinia. W latach 1444–1448 Maciej Borek Osiecki kupił Gostyń z wsiami od Wezenborgów. Po jego śmierci dobra przypadły trzem synom: Mikołajowi, Piotrowi i Maciejowi. Ci w 1462 roku dokonali działów braterskich, w ten sposób, iż pierwszemu z nich przypadła Osieczna z przyległościami, a drugiemu i trzeciemu dobra gostyńskie. Prawdopodobnie około 1468 roku staraniem Piotra Borka i mieszczan została wzniesiona na wzgórzu pod Gostyniem pierwsza kaplica.
Kościół Filipinów na Św. Górze , fot. Polona
Z tego tytułu Borek musiał zapłacić 20 grzywien na rzecz katedry poznańskiej, gdyż budynek wzniesiono, nie informując biskupa. Jednak kilkadziesiąt lat później, w 1511 roku, w miejsce zwane „Locus Matris Dei” (Miejsce Matki Bożej) między Drzęczewem a Gostyniem przybyła komisja duchowna z polecenia bpa Jana Lubrańskiego, mająca zbadać łaski, jakie ludzie otrzymują za sprawą wizerunku Matki Bożej.
Po zakończeniu prac komisji, 3 maja 1512 roku ks. Jan z Góry, archidiakon, wikariusz generalny i oficjał poznański, wydał dekret, w którym ogłoszono „cuda przez świadków zaprzysiężone”.
Kościół z muru pruskiego
Zapewne w tym samym roku za zgodą władzy biskupiej rozpoczęto budowę kościoła w miejscu dotychczasowej kaplicy. W 1513 roku Wawrzyniec Droszczak (Drożdżak), mieszczanin z Gostynia, w testamencie przeznaczył 20 grzywien na kościół NMP i kupno obrazów; świątynia była już wówczas erygowana. W nowym kościele, jak pisał Brzeziński, znajdowały się trzy „obrazy łaskami słynące”, wspomniany już wizerunek Najświętszej Maryi Panny w głównym ołtarzu, a także figura Matki Bożej Bolesnej trzymającej umarłego Chrystusa (Pieta) i rzeźba ukrzyżowanego Jezusa w bocznych ołtarzach.
Rycina Kościół XX. Filipinów w Gostyniu, Konstancja Potocka, 1842, drukarnia Orędownika, fot. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa
W czasie reformacji świątynia została sprofanowana, a wizerunek Matki Boskiej prawdopodobnie zniszczono. Obraz Matki Boskiej znajdujący się w tej chwili w kościele na Świętej Górze powstał prawdopodobnie w połowie XVI wieku. Wieść głosi, iż podobno jest to kopia wcześniejszego płótna zniszczonego przez reformatów. Na początku XVII wieku dotychczasowa świątynia okazała się za mała i zbudowano w jej miejsce nową „z cegieł, wmurowanych pomiędzy drzewo, czyli z tak zwanego muru pruskiego”. Brzeziński pisał, iż proboszcz gostyński ks. Szymon Bartłomiej Hesperus wzniósł w tym kościele ze składek wielki ołtarz, w którym umieści wizerunek Maryi.
W świątyni, jak czytamy w „Przewodniku po kościele X. X. Filipinów na św. Górze przy Gostyniu”, był również ołtarz św. Franciszka z Asyżu i kaplica z ołtarzem św. Filipa Neriusza, a dwa kolejne ołtarze w 1639 roku ufundowała Anna Lendzina.
Filipini w Gostyniu
W czasie potopu wyposażenie kościoła zabezpieczono przed Szwedami. Budynek uległ jednak częściowemu zniszczeniu i w 1658 roku został odnowiony. Wówczas bp Wojciech Tolibowski chciał sprowadzić do na Świętą Górę zakon franciszkanów reformatów, jednak nie uzyskał na to zgody dziedzica Gostynia, Andrzeja Gostyńskiego, który nie zrzekł się praw do kościoła. Podobnie rzecz się miała z bernardynami.
Widok wewnętrzny kościoła – Xięży Filipinów w Gostyniu, Edward Raczyński, 1842, fot. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa
Dekadę później, 9 lipca 1668 roku, erygowano pierwszą w Polsce Kongregację Oratorium św. Filipa Neri na Świętej Górze. Zgromadzenie filipinów ulokowało się w Gostyniu w dużej mierze dzięki staraniom i funduszom Adama Floriana Konarzewskiego, przy wsparciu ks. Stanisława Grudowicza, proboszcza parafii św. Małgorzaty na Śródce, profesora Akademii Lubrańskiego.
Kongregacja rozpoczęła działalność 4 października 1668 roku. Pojawiła się, jak pisał Brzeziński, potrzeba budowy
„nowej a obszerniejszej świątyni, bo stary a zbyt szczupły kościółek w ruinę zapadał. Świętobliwy fundator [Konarzewski] spieszył się też z jego wybudowaniem, aby uiścić się Panu Bogu z ślubu uczynionego”.
Santa Maria della Salute
Konarzewski chciał zbudować świątynię na wzór kościoła św. Piotra w Krakowie, ale znacznie większą. 8 września 1675 roku położono kamień węgielny pod jej budowę. Niestety kilka miesięcy później, 12 kwietnia 1676 roku umiera Konarzewski. Budowa została wstrzymana na pewien czas, po czym wdowa Zofia Konarzewska z Opalińskich postanowiła ją kontynuować, jednak w zmienionym kształcie. Bawiąc w Wenecji, jak czytamy w „Przewodniku po kościele X. X. Filipinów”,
„upodobała sobie wspaniałą świątynię tegoż miasta pod tytułem «Santa Maria della Salute» i zapragnęła mieć podobną na św. Górze przy Gostyniu. Wyjednawszy tedy szczegółowe plany od architekta tamtejszego, Baltazara Logheny, przesłała je ks. Stanisławowi Grudowiczowi […] z poleceniem, aby budowę według nich prowadzono”.
Po wielu latach prac, w 1696 roku świątynia została nakryta dachem, jeszcze bez kopuły. Dwa lata później, 8 września 1698 roku, zgodnie z życzeniem fundatorki dokonano przeniesienia obrazu Matki Boskiej, obrazu św. Filipa, relikwii i Piety ze starego kościoła, a bp Hieronim Wierzbowski dokonał konsekracji świątyni pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. W kolejnym roku zmarła Konarzewska.
Kopuła Ferrariego
Dalsze prace budowlane zostały wstrzymane na skutek wojen północnych i epidemii dżumy. Dopiero w 1718 roku podjęto je na nowo.
„Przez 22 lata przerwy prowizoryczne zwłaszcza części budowy uległy zniszczeniu; trzeba było niektóre zaczynać od nowa – przysposabiać baraki dla licznej drużyny robotników, [kupić] wapno, cegłę i inne materiały budowlane, co zajęło oczywiście sporo czasu”
– wspomina przywołany wcześniej „Przewodnik”. W 1726 roku nowa fundatorka, Teofila z Leszczyńskich Konarzewska (żona Filipa, syna Adama i Zofii) sprowadziła na Świętą Górę architekta króla Polski Stanisława Leszczyńskiego – Pompeo Ferrariego.
Klasztor Filipinów na Świętej Górze, fot. Polona
Ten wybitny włoski architekt ożenił się z Anną Rozyną Eitner, zamieszkali w folwarku Kłoda koło Rydzyny. Według jego rysunków przebudowano zamek Leszczyńskich w Rydzynie, odbudowano leszczyński ratusz, wzniesiono i przebudowano liczne kościoły (m.in. Ląd, Owińska, Obrzycko).
Ferrari otrzymał zadanie zaprojektowania kopuły „i ten nareszcie dokończył tego dzieła pomnikowego z wielką zasługą dla sztuki w r. 1731”.
Pożar klasztoru
Tym samym po blisko 60 latach została zakończona budowa świątyni o imponujących rozmiarach 50 m długości i 36 m szerokości. Wysokość w prezbiterium wynosi w najwyższym punkcie 20 m, natomiast w nawie do szczytu kopuły jest 44 m, do jej zakończenia, czyli latarni, kolejne 10 m, a do szczytu krzyża następne 6 m.
Widok zewnętrzny kościoła w Głogówku, fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Tym samym całkowita wysokość świątyni wynosi aż 60 m. Na marginesie trzeba wspomnieć także o tragedii, jaka wydarzyła się podczas prac związanych z budową kopuły. Wybuchł bowiem pożar, który strawił sąsiednie drewniane zabudowania klasztorne. Pompeo sporządził projekt nowego klasztoru i ten wzniesiono w ciągu kolejnych kilkunastu lat. W 1756 roku naprawy wymagało pokrycie kopuły kościoła; w miejsce dotychczasowego, żelaznego za sprawą fundatorki Weroniki z Konarzewskich Mycielskiej (córki Filipa i Teofilii, żony Macieja Mycielskiego) położono blachę miedzianą.
Na kopule umieszczono wówczas herb dobrodziejki Wręba wraz z inicjałami WzKMKP (Weronika z Konarzewskich Mycielska, Kasztelanowa Poznańska) i datą 1756.
200 lat kongregacji
W latach 60. XIX wieku odnowiono całą świątynię z okazji zbliżającego się jubileuszu dwusetnej rocznicy kongregacji. Wówczas powstały freski namalowane przez ks. Bernarda Preibisza (14 dużych obrazów świętych patronów polskich) oraz Mikołaja Baura i Juliusza Franka z monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych.
Obraz Matki Boskiej Świętogórskiej, for. Narodowe Archiwum Cyfrowe
W 1868 roku obchodzono 200. rocznicę zgromadzenia Filipinów na Świętej Górze, a zaledwie osiem lat później władze pruskie dokonały kasaty zakonu. Oratorianie powrócili do Gostynia dopiero po zakończeniu I wojny światowej, a swoją posługę pełnią tu do dziś. W 1928 roku miała miejsce koronacja obrazu Matki Bożej. Prymas Polski August Hlond nałożył korony papieskie na wizerunek Pani Świętogórskiej.
W 1971 roku kościół został podniesiony przez Jana Pawła II do rangi bazyliki mniejszej. W 2008 roku rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 lutego na listę pomników historii wpisano zespół klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri, Gostyń-Głogówko.
„Celem ochrony pomnika historii […] jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, przestrzenne, architektoniczne i artystyczne oraz wartości niematerialne zespołu, który od powstania w XII wieku przetrwał jako jednolity stylowo i jest przykładem pełnego baroku włoskiego w Polsce”.
Literatura:
Ks. Stefan Tabor, „Krótki zarys historii cudownego obrazu Matki Boskiej Świętogórskiej”, „Kronika Gostyńska”, seria nr 2, 24 maja 1931 r.
Antoni Brzeziński, „Pamiątka jubileuszu dwuchsetletniego Zgromadzenia XX. Filipinów na Górze Świętej Gostyńskiej roku pańskiego MDCCCLXVIII”, t. 1, Poznań 1869.
„Przewodnik po kościele X. X. Filipinów na Św. Górze przy Gostyniu”, nakładem X.X. Filipinów na św. Górze przy Gostyniu, drukiem Józefa Pisza w Tarnowie, 1922.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 lutego 2008 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Zespół klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri, Gostyń-Głogówko” (Dz.U. 2008 nr 52 poz. 306).
Teki Dworzaczka, http://teki.bkpan.poznan.pl/index_regesty.html, Grodzkie i ziemskie > Poznań > Rezygnacje > XV wiek > Część 1, 1320 (nr 1379) 1444, 1321 (nr 1379) 1444, 1420 (nr 1379) 1444, 1781 (nr 1379) 1446, 1925 (nr 1379) 1446, 3917 [Margonin] (nr 1384) 1462, 3934 (nr 1384) 1462, 4325 (nr 1384) 1462, 1063 (nr 1380) 1448, 1067 (nr 1380) 1448.
„Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, red. Tomasz Jurek, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, edycja elektroniczna, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php, hasło: „Gostyń”.
