Klasycyzm w architekturze funkcjonował do końca XVIII wieku, jednak w niektórych krajach, w tym także w Polsce, przetrwał do lat trzydziestych kolejnego stulecia. W tym nurcie budowano m.in. obiekty architektury municypalnej.
W duchu klasycyzmu
Doskonałym przykładem takiego budownictwa jest koniński ratusz wzniesiony na przełomie XVIII i XIX wieku u zbiegu dzisiejszych ulic 3 Maja i Wiosny Ludów. Fasadę tego gmachu zdobią cztery kolumny doryckie nakryte frontonem z herbem miasta, a nad trójspadowym dachem góruje drewniana wieżyczka z zegarem. We wnętrzach budynku mieści się współcześnie m.in. sala sesyjna, siedzibą władz miejskich jest natomiast gmach dawnego starostwa przy placu Wolności.
Ratusz w Kaliszu, fot. M. Dachtera
Klasycystyczny ratusz znajdziemy również w niewielkim Dąbiu w powiecie kolskim. Zbudowany został w latach 1811–1814 na planie kwadratu. Środkowa część fasady wyróżnia się dwukolumnowym portykiem wgłębnym z umieszczonym na wysokości piętra balkonem. Na czterospadowym dachu postawiono niewielką okrągłą wieżyczkę.
Kilka lat później, w 1820 roku zbudowano ratusz w Kłodawie. Ten oszczędny w formie budynek zdobi czterokolumnowy portyk podtrzymujący balkon oraz pseudoryzalit, na którego szczycie znajduje się herb miasta. Z tego samego roku pochodzi także gmach magistratu w Przedeczu. Warto wspomnieć, iż od strony zachodniej przylegają do niego zbudowane prawdopodobnie w tym samym czasie jatki miejskie – czyli dawne kramy. Z końcowego okresu klasycyzmu pochodzi również tzw. stary ratusz w Gnieźnie, stojący przy dzisiejszej ulicy Bolesława Chrobrego. Zbudowany został w 1830 roku, po tym jak ogień strawił średniowieczny ratusz w rynku. Wewnątrz mieści się w tej chwili Urząd Stanu Cywilnego, a siedzibą władz miejskich jest neorenesansowy gmach dawnego starostwa (z 1899 r.) przy ulicy Lecha. Częściowo klasycystyczny jest także ratusz w Kole (pisałem o nim w części 2: Nie tylko barok).
Historyzm
Wiek XIX obfitował w różne nurty w architekturze. Obok wspomnianego klasycyzmu popularne były style historyzujące. Najstarszy z nich, neogotyk zrodził się w Anglii w drugiej połowie XVIII wieku i przetrwał aż do początku XX stulecia. W tym duchu zbudowany został m.in. ratusz we Wrześni, który powstał w latach 1909–1910 według projektu Asmusa ze Świdnicy na miejscu spalonego kilka lat wcześniej budynku poczty konnej.
Ratusz w Poniecu, pocztówka, Verlag Ad. Grossert, Poniec około 1910, fot. Polona
W kolejnych latach zaczęły powstawać nowe nurty historyzmu, takie jak neoromanizm czy neobarok. W myśl pierwszego z nich powstał np. ratusz w Krobi (poł. XIX w.). Elewacje tego gmachu na poziomie parteru przyozdobiono boniowaniem, a na dwóch fasadach umieszczono ryzality. Nieco zbliżoną formę do niego ma budynek magistratu w Poniecu z 1843 roku.
Przykładem neobarokowej architektury municypalnej jest natomiast ratusz w Jarocinie. Wzniesiony został na przełomie XVIII i XIX wieku z fundacji ówczesnego właściciela miasta Franciszka Radolińskiego w stylu klasycystycznym. W połowie XIX wieku został przebudowany przez Ignacego Radolińskiego (bratanka Franciszka) w duchu neobaroku. Na poziomie parteru ze wszystkich stron ratusza umieszczono arkadowe podcienia.
W drugiej połowie XIX stulecia zrodził się także eklektyzm – styl w architekturze, który polegał na zapożyczaniu elementów z różnych nurtów i łączeniu ich ze sobą. Taką formę otrzymał np. ratusz w Opalenicy zbudowany w 1897 roku według projektu Walthera Dolciusa. Elewacja tego budynku została wykończona czerwoną cegłą klinkierową. Frontową fasadę zdobią także ryzalit z bogato dekorowanym szczytem oraz wykusz w formie wieżyczki. Na wysokim dachu umieszczono ośmioboczną wieżę.
Największy w Wielkopolsce
W kolejnych latach w architekturze widać ponowne zainteresowanie kulturą antyczną. W duchu neoklasycyzmu zbudowany został obecny ratusz w Kaliszu. Jest to już trzeci budynek magistratu w tym mieście. Pierwszy powstał nie później niż w 1426 roku i był to prawdopodobnie dwukondygnacyjny gmach z wieżą. Kilkukrotnie trawiony był pożarami, najpierw w 1537, następnie w 1693 roku i 1792 roku. Po ostatnim z nich nie został odbudowany i w mieście niemal sto lat musiano czekać na nowy gmach. Jego budowa rozpoczęła się w 1888 roku według projektu architekta Józefa Chrzanowskiego. Niestety ten wspaniały secesyjny ratusz przetrwał zaledwie nieco ponad dwie dekady. W sierpniu 1914 roku pruscy żołnierze zrównali z ziemią większość ówczesnej zabudowy miasta, a to co zostało, podpalili.
Ratusz we Wronkach, fot. M. Dachtera
Do budowy nowego gmachu według projektu Sylwestra Pajzderskiego przystąpiono w 1920 roku, a ukończono go w 1924 roku, jednak przez kolejne trzy lata trwało jeszcze wykańczanie wnętrz. Ten monumentalny ratusz jest największym tego typu budynkiem w Wielkopolsce. Jego powierzchnia użytkowa wynosi około 3500 m2 (dla porównania ratusz w Poznaniu ma ponad 2100 m2).
Będąc w Kaliszu, warto zwiedzić interesującą ekspozycję w podziemiach tego gmachu, a także wejść na wysoką na ponad 50 metrów wieżę ratuszową, z której można podziwiać panoramę miasta.
Z XIX wieku pochodzi zdecydowana większość zachowanych do dzisiaj wielkopolskich ratuszy. W tym okresie, poza wspomnianymi w tekście, zbudowano m.in. magistraty w Czarnkowie, Grodzisku Wielkopolskim, Kępnie, Ostrowie Wielkopolskim czy Turku.
Bibliografia:
Marek Fijałkowski, Łucja Gajda, Jolanta Goszczyńska, Piotr Maluśkiewicz, Beata Matusiak, Rafał Nadolny, „Wielkopolskie ratusze”, Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury, Poznań 2005
Alfred Lauterbach, „Styl Stanisława Augusta: klasycyzm warszawski wieku XVIII”, F. Hoesick, Warszawa 1918
red. Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, t. 5 „Województwo poznańskie”, z. 4 „Powiat gostyński”, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1963
Zabytek.pl, karty ewidencyjne zabytków, ratusz w: Koninie, Dąbiu, Kłodawie, Gnieźnie, Przedeczu, Wrześni, Krobi, Poniecu, Jarocinie, Opalenicy, Kaliszu, Czarnkowie, Grodzisku Wielkopolskim, Kępnie, Ostrowie Wielkopolskim, Turku
