Na drugim piętrze zamku mieszczą się wspaniałe sale paradne z freskami i bogatymi dekoracjami sztukatorskimi. Jedna z nich, dawna sypialnia królewska, czyli Wielka Alkowa, została niedawno zrekonstruowana.
Architekt z Wiecznego Miasta
Rydzyna wzmiankowana była po raz pierwszy w 1399 roku, a jako miasto w 1407 roku. Zdaniem Tomasza Jurka lokacja mogła nastąpić jednak nieco wcześniej, „na surowym korzeniu”, na obszarze zakupionej w 1394 roku przez Jana Czernińskiego sąsiedniej wsi Dąbcze, a przed wystawieniem kościoła w Rydzynie (1399).
Mały plafon w Wielkiej Alkowie, 1926, zdjęcie ze zbiorów Zamku w Rydzynie
Z fundacji pierwszego dziedzica oprócz wspomnianej świątyni zbudowany został również zamek. U schyłku XVII wieku ówczesny właściciel miasta wojewoda Rafał Leszczyński, częściowo z wykorzystaniem dawnej budowli, postawił w jej miejscu nową, barokową rezydencję według projektu Józefa Szymona Bellottiego. Gmach ten, podobnie jak obecnie, liczył cztery skrzydła, tyle samo kondygnacji i narożnych baszt. Posiadał także wewnętrzny dziedziniec.
Syn Rafała Leszczyńskiego, Stanisław, późniejszy król Polski, na przełomie XVII i XVIII wieku przebudował zamek. Jak pisał Witold Dalbor, magnat sprowadził do Rydzyny w 1696 roku rzymskiego architekta Pompeo Ferrariego i jemu powierzył sporządzenie projektu. Dopiero co ukończony gmach, podobnie jak wiele innych budynków w mieście, został częściowo spalony w czasie wojny północnej (1707). W 1738 roku Leszczyński sprzedał ogromny majątek, złożony m.in. z Leszna i Rydzyny, Aleksandrowi Sułkowskiemu. Nowy właściciel kilka lat później przystąpił do odbudowy zamku według planów Karola Frantza. Po śmierci Sułkowskiego majętność objął jego syn August, który zlecił przebudowę rezydencji pruskiemu architektowi Ignacemu Graffowi (realizacja 1767–1779, 1783–1786).
Odbudowa
Ostatni z rodu Sułkowskich umarł bezpotomnie w 1909 roku, a dobra rydzyńskie przejęło Pruskie Kolegium Szkolne. W czasie I wojny światowej w zamku urządzono obóz dla oficerów rosyjskich, a później również francuskich. Po powrocie Rydzyny do macierzy gmach przeszedł na własność państwa polskiego, a kilka lat później zaadaptowano go na cele szkolne.
Prace przy muszli i maszkaronie, 2023, zdjęcie ze zbiorów Zamku w Rydzynie
Początkowo mieściło się w nim gimnazjum, a z czasem również liceum. Jesienią 1940 Niemcy urządzili w zamku szkołę Nationalpolitische Erziehungsanstalt Warthegauschloss Reisen (Narodowopolityczny Zakład Wychowawczy Kraju Warty Zamek Rydzyna), mającą kształcić przyszłe elity Hitlera. Działała ona niemal do czasu wejścia do miasta Armii Czerwonej (29.01.1945). Żołnierze radzieccy najpierw zrabowali, a następnie podpalili zamek. Zniszczeniu uległ dach, hełmy wież, stropy i około 90% wnętrz (!).
W latach pięćdziesiątych XX wieku odbudowano gmach w stanie surowym, jednak adekwatne prace rozpoczęto dopiero dwie dekady później, po przekazaniu rezydencji Stowarzyszeniu Inżynierów i Techników Mechaników Polskich (1970) w celu odbudowy i zagospodarowania. W latach 1972–1977 zrealizowano pierwszy etap inwestycji – część hotelową i restauracyjną. W 1989 roku ukończono prace nad dekoracjami sztukatorskimi, w szczególności zrekonstruowano wystrój sal paradnych (z wyjątkiem Wielkiej Alkowy). W 1994 roku zabytek otrzymał dyplom Europa Nostra i jest jednym z niewielu w Polsce, które otrzymały to prestiżowe wyróżnienie. W 2019 roku przeprowadzono prace restauracyjne i budowlane we wschodniej części zamku.
Wielka Alkowa
Przedmiotem prac była wówczas także dawna sypialnia królewska, w której restauracji poddano relikty dawnej kamiennej kotary dzielącej salę na dwie części wraz z puttami, a także rokokowy kominek. Warto wspomnieć, iż pod deskami znajdowały się ukryte nadpalone pozostałości dawnej sztukaterii i dekoracji sufitu. Dzięki zachowanym zdjęciom z lat dwudziestych XX wieku, a także opracowanej w latach siedemdziesiątych XX wieku dokumentacji, w 2022 roku przystąpiono do kolejnego etapu prac w Wielkiej Alkowie.
Rzeźbienie rogu obfitości 2023, zdjęcie ze zbiorów Zamku w Rydzynie
Najpierw wykonano fasetę, a następnie poddano konserwacji zachowane elementy. Następnym krokiem była rekonstrukcja rzeźb i sztukaterii z wykorzystaniem istniejących elementów. Warto wspomnieć, iż wiele rekonstruowanych elementów było sporych rozmiarów, jak np. muszle z maszkaronami ważące po około 25 kg. Odtworzono także dekorację malarską złożoną z dziesięciu fresków tworzących kompozycję „Orszak weselny Amfitryty i Posejdona”.
Po wielu latach Wielka Alkowa odzyskała dawny blask, trzeba bowiem dodać, iż w czasach Stanisława Leszczyńskiego i Sułkowskich była najokazalszą z zamkowych sal, z dekoracjami rzeźbiarskimi wykonanymi przez artystów z otoczenia Andreasa Schlütera i malarskimi autorstwa Michelangelo Palloniego. Rekonstrukcja dawnej sypialni królewskiej kosztowała około 2,5 miliona złotych, zrealizowana została w większości ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Bibliografia:
Jerzy Bogdanowicz, „Nationalpolitische Erziehungsanstalt Warthegauschloss Reisen/Wollstein, czyli Narodowopolityczny Zakład Wychowawczy Kraju Warty Zamek Rydzyna/Wolsztyn”, „Rocznik Leszczyński”, t. 17, Leszczyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Leszno 2017
Witold Dalbor, „Pompeo Ferrari ok. 1660–1736: działalność architektoniczna w Polsce”, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1938
„Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, red. Tomasz Jurek, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, edycja elektroniczna, hasło: „Rydzyna”
Nikodem Pajzderski, „Zamek w Rydzynie”, „Architektura i Budownictwo”, t. 3, z. 6, 1927;
https://zabytek.pl/pl, karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, zamek w Rydzynie
„Zabytki wielkopolskie: ilustrowany przewodnik po Poznaniu i Wielkopolsce: rys geograficzny, krótki przegląd historyczny, najważniejsze daty statystyczne, zabytki i osobliwości miast i wsi województwa poznańskiego”, nakładem Marcina Derdy, Poznań 1929
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 15 marca 2017 roku w sprawie uznania za pomnik historii „Rydzyna – założenie rezydencjonalno-urbanistyczne” (Dz. Ustaw z dnia 28 marca 2017 roku, poz. 662)
