Zdjęcie: fot. M. Dachtera

„Ciemne bory sosnowe, barwne lasy liściaste, tuż przy Zaniemyślu położone, zachęcają do przechadzek i dają wiele wrażeń turyście. Jak okiem sięgnąć – sosny, brzozy, świerki, dęby, to znów łąki i pola. A wśród tej zieleni błyszczą jeziora. Odzywa się z wyspy kukułka, gwarzą w trzcinie nadwodnej dzikie kaczki, wieczorem zahuczy bąk, cicho przelecą nad głową czaple, a wilga w ogrodzie radośnie zadzwoni swoje zawołanie na cześć przyrody. Ulice schludne i czyste, ozdobione drzewami”

– zachwycał się wieloletni proboszcz parafii zaniemyskiej.

Ta pełna uroku miejscowość była już wówczas wsią, prawa miejskie straciła bowiem w 1934 roku, po dwóch stuleciach ich posiadania. Co prawda odzyskała je w 1941 roku, ale tylko na siedem lat.

1 stycznia 2025 roku znów stała się miastem.

Pierwsza wzmianka o Zaniemyślu (Niezamyśl) pochodzi z 1239 roku. Należał on wówczas do rodziny Doliwów. Jan Długosz w swoich Rocznikach wspominał jezioro o tej samej nazwie,

„pamiętne i zgrozy pełne dla Krzyżaków, którzy nad nim u wsi Polwicy od marszałka Polskiego pobici byli na głowę”.

W XVII wieku dobra zaniemyskie często zmieniały właścicieli, aż do 1679 roku, kiedy to Hieronim Poniński nabył je od Bartłomieja Świniarskiego. W rękach tej rodziny pozostały przez kolejne sto lat. W tym czasie Zaniemyśl zyskał prawa miejskie (1742). Sprowadzono także sukienników niemieckich, dla których erygowano parafię ewangelicką i w 1775 roku wzniesiono kościół. W 1782 roku majątek zaniemyski kupił Tadeusz Jaraczewski.

Wyspa Edwarda

W 1815 roku jego syn Józef przekazał w darowiźnie wyspę położoną na Jeziorze Zaniemyskim (obecnie Jezioro Raczyńskie) hrabiemu Edwardowi Raczyńskiemu z Rogalina. Wyspa ta, według legendy, miała być dziełem człowieka, zamożnego wojewody z rodu Górków, który chcąc ukryć na niej swoje skarby, kazał ją usypać. Jednak już autor artykułu w „Przyjacielu Ludu” z 1836 roku pisał:

„znaczna przestrzeń́ wody dzieląca wyspę̨ od lądu stałego i głębina jeziora mocno powątpiewać́ [w legendę] każą”.

Nowy posesor w latach 1817–1819 zbudował na wyspie dworek zwany domem szwajcarskim. Ta unikatowa w skali Wielkopolski drewniana budowla została wzniesiona w konstrukcji zrębowej i na poziomie piętra otoczona gankiem. Na wyspie już wówczas rosły setki okazałych dębów, lip i topoli. Równolegle z budową dworku Raczyński przystąpił do uporządkowania terenu i stworzenia parku. Trzecią sprawą, która pochłaniała nowego właściciela, była budowa flotylli małych statków. Dla siebie i swoich gości na wodach jeziora urządzał inscenizacje bitew morskich.

Niestety wyspa stała się również miejscem samobójczej śmierci hrabiego. W ostatnich latach życia stan zdrowia Raczyńskiego się pogarszał. Pomówiony o malwersacje finansowe przy budowie Złotej Kaplicy w poznańskiej katedrze, 20 stycznia 1845 roku targnął się na swoje życie, strzelając sobie w głowie z armatki wiwatówki. Karol Marcinkowski wystawił świadectwo, iż hrabia cierpiał na czarną melancholię, dzięki czemu dyrektor Ziemstwa Kredytowego Józef Grabowski wystarał się u władz kościelnych o katolicki pochówek. W skromnej ceremonii wzięli udział tylko najbliżsi. Raczyński spoczął w mogile przy miejscowym kościele. Rok później jego żona ufundowała na grobie pomnik bogini Higiei z własnymi rysami twarzy i napisem

„Żona pilnuje zwłok męża”.

Kościoły i kolejka wąskotorowa

Wkrótce po podarowaniu wyspy Raczyńskiemu bezpotomnie zmarł Jaraczewski (1816) i dobra zaniemyskie przeszły na jego brata Hieronima. Ten również nie miał dzieci, a po jego śmierci (1822) Zaniemyśl trafił w ręce chrześniaka, Fryderyka Skórzewskiego. Józef Jaraczewski ustanowił w swoim testamencie legat na budowę nowej katolickiej świątyni w Zaniemyślu, jednak nowy właściciel zwlekał z jego wykonaniem. Ostatecznie miejscowa parafia wygrała trzyinstancyjny proces i przy wsparciu finansowym Raczyńskiego w latach 1840–1842 wzniesiono murowany kościół katolicki pw. św. Wawrzyńca, a dotychczasowy drewniany stojący w ogrodzie plebańskim rozebrano.

Kilkanaście lat później, w 1855 roku wybudowano także nowy kościół ewangelicki (obecnie kościół katolicki pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny), stary bowiem chylił się ku upadkowi.

W połowie XIX wieku Zaniemyśl przeszedł w ręce Potulickich, a następnie Czarneckich, Kennemannów i Jouanne’ów. W 1888 roku utworzono tutaj Bank Ludowy, a 1 maja 1910 roku oddano do użytku drogę żelazną do Środy Wielkopolskiej. Za sprawą połączenia kolejowego miasto z czasem stało się popularnych letniskiem. W „Dzienniku Poznańskim” w 1934 roku pisano, że

„zaczyna coraz więcej […] interesować i ściągać z Poznania wycieczkowiczów i marzących przede wszystkim o ładnych okolicach i pragnących spokoju”.

Miejscowość współcześnie liczy około 2500 mieszkańców. Jednak co roku odwiedzają ją rzesze turystów pragnących odpocząć wśród pięknych lasów i jezior. Do największych atrakcji należy oczywiście Wyspa Edwarda, na którą prowadzi pływający pomost. Wybierając się na wycieczkę do Zaniemyśla, warto skorzystać z kolejki wąskotorowej, którą dojedziemy z Środy Wielkopolskiej.

Bibliografia:

Jan Długosz, „Jana Długosza Dziejów Polskich ksiąg dwanaście”, Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, Kraków 1867

Konrad Kozłowski, „Bank Ludowy: spółdzielnia kred. z odp. nieogr. w Zaniemyślu: 1888–1938”, Bank Ludowy w Zaniemyślu, Zaniemyśl 1938

Stanisław Malicki, Marian Stanisławski, „Środa – historyczny gród Wielkopolski oraz Zaniemyśl – miejsce wycieczkowe i letniskowe oczekują Waszej wizyty: broszura propagandowa ku upamiętnieniu: 500-lecia Kolegiaty w Środzie, 800-lecia Zaniemyśla”, Drukarnia Średzka St. Malicki i Ska, Środa Wielkopolska 1937

Witold Molik, „Edward Raczyński”, Wydawnictwo WBP, Poznań 1999

Ewaryst Nawrowski, „Zaniemyśl: jego przeszłość i jego piękno”, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1937

„Dziennik Poznański”, nr 94, 25.04.1934, nr 142, 24.06.1934

„Kurier Poznański”, nr 362, 11.08.1938

„Przyjaciel Ludu” nr 12, 24.09.1836

„Wielkopolanin”, nr 140, 20.06.1902

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1934 r. o zniesieniu ustroju miejskiego niektórych miast w województwie poznańskim (Dz.U. R.P. Nr 48, poz. 422)

Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody, https://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/

Teki Dworzaczka, http://teki.bkpan.poznan.pl/index_regesty.html, 1543 (Nr 1429) r. 1679, 7457 (Nr 163) 1782

zabytek.pl, karta ewidencyjna zabytku – kościół ewangelicki, ob. rzymskokatolicki parafialny pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny (rej. 2593/A)