Kościoły drewnem pachnące – część 2

Zdjęcie: fot. M. Dachtera

„W parafii parkowskiej znajduje się kościół, czyli kaplica, którą na początku XVII wieku Marcin Grzymułtowski, dziedzic ówczesny Wełny, bez pozwolenia władzy duchownej wystawił i do niej nabożeństwo parafialne z walącego się kościoła parkowskiego przenieść zamierzał. Nie przyszło jednak do tego, a kaplica zaniedbana, uległa zniszczeniu. W jej miejsce wystawił nową w roku 1727 Wojciech Rydzyński, kasztelan lędzki, która poświęcona została w roku 1731 i dziś jest filią kościoła w Parkowie” – pisał Józef Łukaszewicz o kościele pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Wełnie (pow. obornicki).

Świątynia ta bez wątpienia należy do najciekawszych zabytków drewnianej architektury sakralnej w Wielkopolsce.

Została zbudowana w konstrukcji zrębowej, na planie krzyża łacińskiego. Wieża i nawa otoczone są zamkniętymi sobotami, co czyni ją jedną z niewielu tego typu świątyń w Wielkopolsce. Wewnątrz kościoła, oprócz barokowych ołtarzy, uwagę zwracają iluzjonistyczne polichromie namalowane w latach 1728–1729 przez Adama Swacha.

Soboty występowały w drewnianych kościołach i cerkwiach. Początkowo miały formę daszków wspartych na słupach i chroniły najniżej położone belki przed wodą. Z czasem soboty zaczęto zamykać ścianami, przez co pełniły funkcję magazynków, a także ocieplały świątynię. Nazwa „soboty” pochodzi od wiernych, którzy docierali do kościołów z odległych miejscowości w sobotni wieczór; tam kładli się do snu i oczekiwali na niedzielną jutrznię.

XVIII wiek

W soboty wyposażony jest również kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, tzw. „Na Pólku”, pod Bralinem (pow. kępiński). Został zbudowany w 1711 roku w konstrukcji zrębowej, na planie krzyża greckiego. Co ciekawe, wzniesiono go na polu, w odległości ponad kilometra od najbliższych zabudowań wsi Bralin, w miejscu, gdzie – jak głosi tradycja – miały miejsce objawienia. Należy do największych drewnianych świątyń w naszym województwie.

Niemal trzy dekady później zbudowany został kościół pw. św. Kazimierza w Gułtowach (pow. poznański). Wzniesiono go z fundacji Marcina Skaławskiego i Kazimierza Słuckiego w konstrukcji szkieletowej. W jego wnętrzu uwagę zwraca przede wszystkim polichromia na stropie i ścianach, a także barokowe i rokokowe ołtarze oraz ambona, obok której znajduje się nagrobek Franciszki Bnińskiej z 1810 roku z rzeźbą leżącej kobiety.

Bez wątpienia do najciekawszych kościołów drewnianych w Wielkopolsce należy również kościół pw. Świętego Krzyża w Buku (pow. poznański), zbudowany w 1754 roku na planie krzyża greckiego, z zachowanymi rokokowymi ołtarzami bocznymi i głównym, w którym umieszczono gotycki krucyfiks oraz barokowe rzeźby.

W Krotoszynie z XVIII stulecia pochodzą dwa drewniane kościoły. Świątynia pw. św. Fabiana, Sebastiana i Rocha zbudowana została w 1752 roku w konstrukcji zrębowej, na planie krzyża greckiego. Wewnątrz zachował się ołtarz z drugiej połowy XVIII wieku, a także siedemnast owieczne obrazy i rzeźby. O trzy lata młodszy jest kościół pw. św. Marii Magdaleny, również o konstrukcji zrębowej.

Kościoły w Dziekanowicach

W Wielkopolsce do dzisiaj zachowało się około 150 drewnianych kościołów z XVIII stulecia. Jednym z cenniejszych zabytków tego okresu jest świątynia pw. św. Jakuba Apostoła w Niechanowie (pow. gnieźnieński). Na początku XX wieku nawę rozbudowano o korespondującą stylowo, neobarokową, murowaną dobudówkę. W kościele zachowało się barokowe i rokokowe wyposażenie – ołtarze: główny i boczny, ambona oraz chrzcielnica. Z XVIII stulecia pochodzi również kościół pw. św. Wita na cmentarzu w Śmiglu.

W jego wnętrzu znajdują się jednak znacznie starsze ołtarze – główny z późnogotyckim tryptykiem z początku XVI wieku oraz wczesnobarokowy, z końca pierwszej połowy XVII wieku. Na cmentarzu w Mikstacie znajduje się niewielki kościółek pw. św. Rocha z 1773 roku. Na około 1760 rok datowana jest natomiast świątynia pw. Wszystkich Świętych w Kleszczewie, z rokokowym wyposażeniem w postaci ołtarza głównego, dwóch bocznych i ambony.

W Wielkopolskim Parku Etnograficznym w Dziekanowicach znajdują się dwa kościoły z XVIII stulecia. Starszy – pw. św. Anny i św. Wawrzyńca z 1719 roku – został przeniesiony do skansenu na przełomie XX i XXI wieku. W świątyni zachowały się barokowe ołtarze: główny i boczne, a także neogotycki w kaplicy. Uwagę zwraca również malowana kotara za ołtarzem głównym. W skansenie znajduje się także niewielka, drewniana kaplica z 1765 roku, z barokowym ołtarzem. Do Dziekanowic została przeniesiona z parafii Grabie na Kujawach.

Diabeł i karczmarka

Znacznie mniej zachowało się drewnianych kościołów z XVII stulecia – szacuje się, iż jest ich około pięćdziesięciu. Jednym z nich jest kościół pw. św. Mikołaja w Łubowie (pow. gnieźnieński), zbudowany około 1660 roku z drewna dębowego w konstrukcji zrębowej. Kilkadziesiąt lat później rozbudowano go o kaplicę z drewna modrzewiowego. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na polichromię na stropie oraz na ołtarze – główny z XVII wieku oraz boczne i w kaplicy z XVIII wieku.

Jedną z najstarszych parafii w Polsce są Brody (pow. nowotomyski). Pierwszy kościół w tej miejscowości zbudowano w XI lub XII wieku. Obecna świątynia pw. św. Andrzeja Apostoła została wzniesiona w 1673 roku z drewna modrzewiowego, na planie krzyża łacińskiego. W jej wnętrzu znajduje się kropielnica datowana na XI wiek oraz rokokowe ołtarze – główny i sześć bocznych. Warto wspomnieć, iż w Brodach ochrzczona została Emilia Sczaniecka.

Do najcenniejszych drewnianych kościołów z XVII stulecia należy również świątynia pw. św. Mikołaja w Słopanowie (pow. szamotulski). Strop i ściany nawy zdobi wspaniała renesansowa i barokowa polichromia, m.in. ze scenami z życia św. Mikołaja, wizerunkami świętych oraz Matki Boskiej Miłosierdzia.Pod chórem z kolei znajduje się malowidło przedstawiające diabła zabierającego karczmarkę za to, iż „nie dolewała”. Wyposażenie kościoła pochodzi przede wszystkim z XVII i XVIII wieku.

Z XVII wieku pochodzi również m.in. niewielki kościół pw. Świętego Krzyża we Wrześni, a także pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Popowie Kościelnym. Wspomnieć warto też o kościele pw. św. Wawrzyńca w Olszynie, który chociaż zbudowany został w latach dwudziestych XIX stulecia, w swoim wnętrzu posiada siedemnastowieczny ołtarz główny, a także gotycki krucyfiks.

Bibliografia:

Józef Łukaszewicz, „Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej”, t.1, nakładem J.K. Żupańskiego, Poznań 1858

Marek Fijałkowski, Jolanta Goszczyńska, Piotr Maluśkiewicz, Beata Matusiak, Aleksander Starzyński, „Drewniane kościoły w Wielkopolsce”, Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury, Poznań 2004

Program opieki nad zabytkami Województwa Wielkopolskiego na lata 2021–2024, Uchwała nr XXXVII/714/21 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 20 grudnia 2021 r.

Wojewódzki Wielkopolski Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008–2011, Uchwała Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2008 r.

Zabytek.pl, karty ewidencyjne zabytków: kościoły: pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Wełnie, Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, tzw. „Na Pólku” pod Bralinem, św. Kazimierza w Gułtowach, Świętego Krzyża w Buku, św. Fabiana, Sebastiana i Rocha w Krotoszynie, św. Marii Magdaleny w Krotoszynie, św. Rocha w Mikstacie, Wszystkich Świętych w Kleszczewie, św. Anny i św. Wawrzyńca w Dziekanowicach, św. Mikołaja w Łubowie, św. Andrzeja Apostoła w Brodach, św. Mikołaja w Słopanowie, Świętego Krzyża we Wrześni, Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Popowie Kościelnym, św. Wawrzyńca w Olszynie, kaplica w Dziekanowicach