Możesz skręcić w lewo lub w prawo, w jednym kierunku będzie śmierć, a w drugim życie
Marianne Hirsch i Leo Spitzer – autorzy książki „Duchy domu. Czerniowce w żydowskiej pamięci”
Wasz świat ocaleńców żydowskich zapamiętany i tłumaczony jest poprzez język niemiecki. Jakie miejsce zajmuje u was ten język?
MH: – Na co dzień mówimy po angielsku. Mamy różne relacje z niemieckim.
LS: – Moi rodzice spotkali się w Wiedniu, skąd pochodziła matka, oboje zostali wypędzeni, udali się do jednego z ostatnich miejsc, które jeszcze przyjmowały takich uciekinierów, do Boliwii. Tam się urodziłem, moimi pierwszymi językami były hiszpański i niemiecki, ale był to niemiecki zachowany z Austrii. Ja adekwatnie nauczyłem się go na nowo i cieszyłem się nim. Rany, jak matka Marianne uwielbiała mówić po niemiecku!
MH: – Moi rodzice pochodzą z Czerniowców i zachowali niemiecki, który był ich językiem, kulturą i literaturą. Nie mogli przywieźć swoich książek, kiedy emigrowali, mam ich Goethego czy Schillera, kupionych tutaj. Dorastałam w Rumunii, chodziłam do niemieckojęzycznej szkoły w Bukareszcie, mówiłam po niemiecku, rodzice mówili po niemiecku aż do śmierci w latach 90., to był nasz język domowy. przez cały czas „jestem” bardzo w tym języku.
Interesuje mnie znaczenie w pokoleniu waszych rodziców języka niemieckiego, który był również językiem oprawców.
MH: – To rodzaj mówienia o swoim życiu. Rumunia stała się państwem po I wojnie światowej, a moja matka urodziła się w 1918 r. i całe pokolenie, o którym piszemy w książce, kształciło się w Rumunii. Wielu Żydów, bardzo entuzjastycznie nastawionych do państwa obywateli austriackich mówiących po niemiecku, otrzymało od cesarstwa możliwości zawodowe, w pewnym sensie reprezentowało Żydów. Ten język był również formą oporu przeciw rumuńskiemu antysemityzmowi, który stał się dość silny w tamtym czasie, ale także przepustką do kosmopolitycznej Europy. Wierzyli w ideę kosmopolitycznego świata, do którego należą, a nie do państwa narodowego, które pozbawia ich praw. Myślę, iż to prawda tego pokolenia. Również Paula Celana (poety urodzonego w Czerniowcach – przyp. red.) i niektórych pisarzy z tego pokolenia oraz starszych prawicowych pisarzy niemieckich.
Piszecie, iż w Czerniowcach powstała cała niemiecka literatura żydowska, w której niemiecki był językiem przeszłości.
MH: – Nie był już językiem żywym ani narodowym, ale był tym, którym Żydzi mówili bardzo dobrze i często, jak moi rodzice, kiedy mówili o okresie wojny. Wspominali, jakie to uczucie słyszeć głos Hitlera w radiu. Wiadomo, co głos Hitlera robił z ich uczuciami do Niemiec. Myślę, iż byli również zdeterminowani, aby to była także ich kultura i nie została im odebrana przez nazistów. Paul Celan mówi o języku niemieckim w słynnej mowie „The Meridian” (Południk), iż musi zostać umyty i oczyszczony, i zmieniony, iż po tym wszystkim przez cały czas można go zmienić, aby przenieść coś z przeszłości do teraźniejszości i przyszłości, ponieważ będzie używany, tak jak był.
LS: – Język niemiecki był językiem asymilacji, za pomocą którego Żydzi wyszli z cienia, zawdzięczali to germanizacji. W przypadku historii Czerniowiec stawał się rodzajem sygnału awansu do nowego, lepszego świata i pozostawienia za sobą świata, który wielu uważa za zacofany. Kiedy przyszli naziści i ponownie nadeszło wykluczenie, pojawiły się też pytania o język. Tamtejsi Żydzi byli bardzo do niego przywiązani, o wiele bardziej niż ci, którzy wzrastali w języku niemieckim, jak moja matka i mój ojciec.
MH: – W okresie międzywojennym jidysz i hebrajski były także ważnymi językami. Dzieci chodziły do szkoły jidysz lub do hebrajskiej, czasem do obu. Jeden i drugi język był przez cały czas używany, ale jako istotny język literacki i kolejny sposób łączenia się ze społecznościami żydowskimi w różnych częściach Europy i w Palestynie.
Czym są dla was Czerniowce? Konceptem, wyobrażeniem, miejscem z powiązaniem rodzinnym?
MH: – Trafiamy do tej książki z różnych miejsc, stąd podwójne spojrzenie. Byłam świadoma, iż to koncept. Stamtąd pochodzili wszyscy, których znałam. Co ciekawe, po tym, co przeszli w traumatycznych czasach, w mojej głowie dziecka pojawiało się: „jakie to wspaniałe miejsce”, czasami czuję, iż pamiętam je bardziej niż własne miejsca. Przywieźli je ze sobą po wojnie do Rumunii i prawie wszyscy, z którymi spotykali się rodzice, z kim się bawiłam, byli czernowicerami. Wyobrażałam sobie Czerniowce trochę jak przystań.
LS: – Odczuwam coś w rodzaju podwójnego, może choćby potrójnego związku. Słyszałem o Bukowinie, ponieważ część osób, które wyemigrowały do Boliwii przez Wiedeń, pochodzi z Bukowiny. Będąc Żydami stamtąd, postrzegali ją jako prowincję, mówili innym rodzajem niemieckiego. Ci ludzie dobrowolnie lub zmuszeni opuścili Czerniowce, jeżeli przeżyli, niewielu tam powróciło. Potem pojawił się kolejny wymiar – podróż w to miejsce. Rodzice Marianne przeprowadzili nas przez nią na swoich warunkach. Polubiłem Czerniowce, na szczęście nie zostały zbombardowane. W pewnym sensie to był powrót do bajkowego miasta, które żyło już w inny sposób.
MH: – Mama ciągle mówiła, jak bardzo chciała wyjechać z Czerniowiec jako młoda kobieta, wojna zaczęła się, kiedy była na studiach, rodzice nie pozwolili jej studiować w Paryżu, Berlinie.
Cały tekst można przeczytać w „Przeglądzie” nr 16/2024, którego elektroniczna wersja jest dostępna dla posiadaczy e-prenumeraty
Marianne Hirsch – (ur. w 1949 r. w Timișoarze) amerykańska literaturoznawczyni, profesora emerita na wydziale komparatystyki oraz gender studies na Uniwersytecie Columbia. Członkini Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk. W 1992 r. sformułowała termin postpamięć.
Leo Spitzer – (ur. w 1939 r. w La Paz) amerykański historyk kultury i komparatysta, w pracy naukowej zajmuje się przede wszystkim studiami nad pamięcią, bada dziedziczoną traumę związaną z żydowskim uchodźstwem, a także postpamięć ludobójstwa. Profesor emeritus na wydziale historii w Dartmouth College.
Fot. archiwum prywatne
