Dzisiaj, najcenniejsze egzemplarze ze srebra, są kolekcjonerskim rarytasem. Skromna moneta o niewielkim nominalne unieśmiertelniła kobietę, którą łączyły z Wielkopolską wyjątkowe relacje.
Janina Żółtowska
Janina Żółtowska była prawnuczką gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Urodziła się 6 czerwca 1895 roku w Kadzewie koło Śremu, w rodzinie Marii z Kwileckich i Adama Żółtowskich, jako jedno z pięciorga dzieci. Nina, jak ją nazywano w rodzinie, 10 lipca 1918 w Głuchowie koło Kościana poślubiła Ludwika Morstina – wybitnego dramaturga, publicystę, dyplomatę, redaktora „Pamiętnika Warszawskiego”.
W 1912 roku przygotował on udramatyzowaną wersję Lilii Mickiewicza, również wystawioną przez Solskiego, tym razem także w Warszawie, Wilnie, Lwowie, Kijowie, Poznaniu i Łodzi. Po wybuchu I wojny światowej został żołnierzem Legionów Polskich. niedługo trafił do Naczelnego Komitetu Narodowego. Po odzyskaniu niepodległości trafił do korpusu dyplomatycznego pracując na placówkach w Paryżu i Rzymie. Morstinowie nie doczekali się potomstwa.
Nina Morstin, Ladispoli, 1924, fot. z archiwum rodziny Żółtowskich
W majątku w Pławowicach stworzyli wyjątkową przystań dla przedstawicieli świata kultury, nauki i życia społecznego, którzy tam właśnie przybywali na letniska.
Do Pławowic przyjechali m.in.: Leopold Staff, Emil Zegadłowicz, Julian Tuwim, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Józef Wittlin, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz, Paul Cazin. Podczas zjazdów deklamowano poezję, zarówno własną, jak i znanych artystów, brano udział w spotkaniach towarzyskich. W 1929 roku, przy okazji drugiego zjazdu, podjęto decyzję o powołaniu cechu poetów. Wzięli w nim udział Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz z żoną, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska oraz Wiłam Horzyca, Antoni Szantroch, Ferdynand Goetel i Władysław Korsak.
Konkurs na monety
Nina, jedna z najbardziej „artystycznych dusz” w rodzinie Żółtowskich, stała się – dla większości społeczeństwa nieświadomie – jedną z najsłynniejszych postaci w dwudziestoleciu międzywojennym. Stało się tak za sprawą umieszczenia portretu Janiny na wyemitowanym w 1932 roku złotym polskim, słynnej „Polonii”.
W 1925 roku ogłoszono konkurs który miał wyłonić nowe wzory złotych monet obiegowych . Jak najlepsze wskazano projekty Stanisława Szukalskiego, Antoniego Madeyskiego i Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej. Do obiegu trafiły monety wg projektu ostatniego – upamiętniały one 900. rocznicę koronacji Chrobrego.
Pozostałe projekty zrealizowano w postaci monet próbnych. Monety z Chrobrym wybito w 1926 roku w dwóch nominałach 10 i 20 złotych. W mniejszym nominale wykonano 50350 sztuk, w wyższym 27240. Nie trafiły jednak do obiegu, a były dostępne w sprzedaży jako kolekcjonerskie i bulionowe w Banku Polskim. Większość z nich jednak znajdowała się w skarbcu do września 1939 roku, kiedy zostały ewakuowane wraz z polskimi zasobami złota .
O wiele popularniejsze – w nominałach 2, 5, 10 złotych – były monety wybite w srebrze (w nakładzie 120 sztuk) oraz brązie (100 sztuk). Złote wybito zaledwie w nakładzie pięciu egzemplarzy .
Profil Janiny
Najciekawszy okazał się projekt Madeyskiego. W jury znaleźli się Wincenty Trojanowski, Zygmunt Otto, Wojciech Jarzębowski, Gustawa Soubise-Bisier, prezes Warszawskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Konrad Berezowski wiceprezes, Jan Aleksandrowicz, dyrektor Mennicy Państwowej, przedstawiciele Ministerstwa Skarbu, Banku Polskiego i Ministerstwa Oświaty.
Moneta ”Polonia” z 1934 roku, fot. domena publiczna
Madeyski na rewersie złotej monety przedstawił lewy profil Janiny, młodej kobiety w chuście osłaniającej głowę, przytrzymywanej przez koniczynową opaskę. W tle przedstawienia znalazły się pszeniczne kłosy. U góry umieszczono napis RZECZPOSPOLITA POLSKA. Na lewo od niego 1925 R., a z prawej mniejszą czcionką ANT. MADEYSKI.
Okres, w którym powstał projekt był momentem, gdy orzeł, jako podstawowy emblemat państwa nie był jeszcze obowiązujący, wobec czego wyobrażenie kobiety zaczęto utożsamiać z jedną z historycznych postaci – przede wszystką królową Jadwigą.
Nie jest to zarazem skojarzenie przypadkowe, bowiem Madeyski wyrzeźbił również sarkofag królowej znajdujący się po dzień dzisiejszy na Wawelu. Władczynię obdarzył rysami Janiny. Ostatecznie nowej monecie zdecydowano się dać nazwę Polonia.
Drugą poza Janiną Morstinową modelką, która mogła pozować Madeyskiemu, jest jego siostrzenica – Wanda Syrokomska Petrażycka. Janina poznała Madeyskiego we Włoszech, podczas pobytu związanego z misją dyplomatyczną męża, który był wówczas attaché wojskowym. W archiwum rodu Żółtowskich znajdują się fotografie ukazujące Janinę w pracowni artysty, co jednoznacznie wskazuje na nią właśnie, jako muzę Madyeskiego.
Janina zmarła 19 marca 1965 roku w Warszawie. Wspólnie z mężem zmarłym w 1956 roku, pochowana została na cmentarzu powązkowskim w Krakowie. Pamięć o niej przetrwała w skromnej monecie, a Polonia już zawsze będzie miała rysy Żółtowskiej!
