Ruiny na Ostrowie Lednickim od dziesięcioleci budzą zainteresowanie badaczy. Już w 1843 roku ich opracowania podjął się hrabia Edward Raczyński w swoich „Wspomnieniach Wielkopolski”. Dwa lata później pierwsze prace wykopaliskowe na wyspie prowadził inspektor Gadow. Niestety, jego działalność doprowadziła do zniszczenia zabytku, m.in. kamiennej arkady. Franciszek Staszic pisał wówczas: „znalazłem tam wszystko w największym nieładzie, bo zabójcza ręka, chciwa cudzych skarbów i tu pozostawiła ślady wandalizmu”.
W 1856 roku wyspę na licytacji od rządu pruskiego kupił hrabia Albin Węsierski – patriota, badacz i kolekcjoner zabytków. To z jego polecenia prace na Ostrowie prowadzili Marian Sokołowski i Władysław Łuszczkiewicz, a pierwszy z nich opisał wyniki badań w książce „Ruiny na Ostrowie Jeziora Lednicy: studium nad budownictwem w przedchrześcijańskich i pierwszych chrześcijańskich wiekach w Polsce”. Chociaż od tamtych wydarzeń minęły już blisko dwa stulecia, to wyspa przez cały czas jest przedmiotem badań archeologicznych, które przynoszą cenne odkrycia.
Mosty Lednickie
Nie inaczej jest z otaczającym ją Jeziorem Lednickim. Początki badań podwodnych tego akwenu sięgają przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku. Wówczas wstępnie zlokalizowano pale wbite w dno zbiornika, będące reliktami dwóch mostów: poznańskiego (zachodniego) i gnieźnieńskiego (wschodniego).
fot. materiały Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
Rekonesans przeprowadzili nurkowie z Poznańskiego Klubu Płetwonurków Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Badania nad mostami prowadzone były od 1982 do 2016 roku przez zespół z Pracowni Archeologii Podwodnej Instytutu Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (obecnie Centrum Archeologii Podwodnej UMK). Most gnieźnieński miał 187 metrów długości, a poznański około 440 metrów.
Zbudowano je na początku lat sześćdziesiątych X wieku, a następnie kilkukrotnie je naprawiano i przebudowywano. Zniszczone zostały, podobnie jak zabudowa Ostrowa Lednickiego, w czasie najazdu czeskiego księcia Brzetysława w 1038 roku. Podczas badań mostów znaleziono m.in. liczne zabytki militarne (topory, miecze, groty włóczni, hełm i kolczugę) oraz około 10-metrowe dłubanki.
Miecz z krzyżem
Kolejne wielkie odkrycie w jeziorze miało miejsce w 2017 roku. Archeolodzy znaleźli wówczas pozostałości trzeciego mostu, prowadzącego z wyspy Ledniczka na ląd. Najstarszy przekaz o jego istnieniu pochodzi z XIX wieku. Wcześniej już, w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku podejmowano bezskuteczne próby jego odnalezienia. Badania dendrochronologiczne mostu wskazują na dwa okresy jego funkcjonowania. Zbudowano go na początku X wieku, co oznacza, iż był o kilkadziesiąt lat starszy od mostów prowadzących na Ostrów Lednicki. Drugi okres to późne średniowiecze, gdy na wyspie Ledniczka założono obiekt typu motte (gródek stożkowaty). Badania podwodne przy moście prowadzono przez cztery lata. Zaowocowały one niezwykłymi znaleziskami, m.in. miecza z X wieku inkrustowanego krzyżem, pochodzących z tego samego okresu dwóch toporów, a także grotów włóczni i strzał. W kolejnych latach badacze z Centrum Archeologii Podwodnej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu prowadzili prace w podwodnym wykopie przy dawnym pałacu Mieszka I, a ich efektem było odkrycie katastrofy budowlanej wału obronnego.
Tajemnicza maska
W lipcu tego roku poinformowano o kolejnym niezwykłym znalezisku z Jeziora Lednickiego. W 2024 roku zespół archeologów z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, we współpracy z Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy odkrył na dnie akwenu pozostałości dawnych umocnień grodu. Wśród dębowych i wiązowych belek szczególną uwagę badaczy wzbudziła jedna z nich, był to tzw. hak, czyli belka konstrukcyjna. Co niezwykłe, w miejscu rozwidlenia konaru znajdowała się rzeźba ludzkiej twarzy o wymiarach około 12 na 9 cm, z doskonale widocznymi oczami, nosem, ustami i podbródkiem. Po jej przebadaniu w laboratorium dendrochronologicznym oszacowano, iż drzewo do jej wykonania ścięto w 967 roku.
fot. materiały Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
Belka jest jednym z najcenniejszych przedmiotów, jakie odkryto dotychczas w jeziorze. Czyja twarz została na niej uwieczniona? Najpewniej nigdy nie poznamy odpowiedzi na to pytanie, jednak zdaniem badaczy mógł to być wizerunek bóstwa albo herosa broniącego grodu przed złymi duchami.
Znalezisko to bez wątpienia jest wyjątkowe nie tylko na skalę krajową – podobne obiekty znajdowano dotąd na wyspie Wolin oraz na terenie Rosji – w Nowogrodzie Wielkim i Starej Ładodze.
Warto wspomnieć, iż badania archeologiczne Jeziora Lednickiego prowadzone są nieprzerwanie od ponad czterdziestu lat, co czyni je najdłużej realizowanym tego typu projektem w Polsce.
