„Nasze Stare Miasto w Krakowie zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako jedno z dwunastu pierwszych miejsc na świecie. Obok Wersalu, Watykanu, Akropolu i Wenecji. To zaszczyt. Ale i obowiązek. I nie udźwignie go nikt samotnie” – mówi Katarzyna Urbańska, małopolska wojewódzka konserwator zabytków. Dlatego w Małopolsce ruszyła kampania promująca ideę społecznego opiekuna zabytków. Każdy może się w nią zaangażować – wystarczy determinacja, wiedza i prawdziwa pasja do lokalnego dziedzictwa.
Wojewoda małopolski Krzysztof Jan Klęczar objął nad akcją honorowy patronat. „To działania oddolne, ale o ogromnym znaczeniu. Społeczni opiekunowie to ambasadorzy historii i aktywności obywatelskiej” – mówi I wicewojewoda Elżbieta Achinger. Akcję prowadzi Komitet Ochrony Zabytków i Dóbr Kultury. W regionie funkcję społeczną pełni już 133 opiekunów. Teraz mogą do nich dołączyć kolejni.
Kim jest społeczny opiekun zabytków?
To osoba fizyczna lub organizacja, której zadaniem jest ochrona i promowanie dziedzictwa kulturowego. Formalnie taki status może zostać nadany przez starostę lub prezydenta miasta na prawach powiatu, ale tylko na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków. Wszystko odbywa się w oparciu o przepisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad nimi z 23 lipca 2003 roku.
Społeczny opiekun zabytków nie tylko identyfikuje obiekty wymagające interwencji, ale też monitoruje ich stan, wspiera działania służb konserwatorskich, prowadzi działania edukacyjne i informacyjne. Ma również uprawnienia do reagowania na przypadki łamania przepisów – może pouczać osoby, które nie wypełniają obowiązków związanych z opieką nad zabytkami lub dopuszczają się ich niszczenia. Jego obecność w terenie jest przedłużeniem działania urzędów – to „oczy i uszy” konserwatora.
Taka funkcja wiąże się z uzyskaniem oficjalnej legitymacji potwierdzającej status i kompetencje. Choć opiekun działa w granicach całego powiatu, może skupić się na wybranych obiektach, z którymi czuje się związany – czy to historycznie, emocjonalnie, czy zawodowo.
Jak zostać społecznym opiekunem?
Aby uzyskać ten status, trzeba wykazać się wiedzą i doświadczeniem w dziedzinie ochrony zabytków. Nie ma jednej drogi – niektórzy kandydaci kończyli studia związane z historią sztuki, inni przez lata pracowali przy konserwacji, jeszcze inni angażowali się społecznie w działania na rzecz ratowania dziedzictwa. Każdy przypadek oceniany jest indywidualnie.
Pierwszym krokiem jest złożenie wniosku do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, w którym należy określić, na jakim terenie planuje się działać – chodzi o wskazanie konkretnego powiatu. Do dokumentu trzeba dołączyć dane osobowe (lub dane organizacji), oświadczenia o posiadaniu pełnej umiejętności czynności prawnych i niekaralności, a także motywację – opis, dlaczego kandydat chce pełnić tę funkcję. Wymagane jest też przedstawienie programu działania, czyli planu opieki nad wybranymi zabytkami, wskazanie konkretnych obiektów, które kandydat chciałby objąć opieką, oraz opis dotychczasowych działań w tej dziedzinie. Cenne są też wszelkie dokumenty, które mogą potwierdzać kwalifikacje, doświadczenie i zaangażowanie – świadectwa, zaświadczenia, opinie, rekomendacje.
Co dzieje się po złożeniu wniosku?
Zgłoszenia trafiają do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie – można to zrobić zarówno tradycyjnie, jak i elektronicznie, przez platformę ePUAP. Urzędnicy analizują każdy dokument pod kątem formalnym i merytorycznym. jeżeli czegoś brakuje, wnioskodawca zostaje wezwany do uzupełnienia braków.
Na podstawie całości materiałów przygotowywana jest nota, w której oceniane są m.in. kompetencje, wiedza, doświadczenie kandydata, a także przedstawiony plan działania. Gotowa nota trafia do wojewódzkiego konserwatora zabytków, który wydaje opinię – pozytywną lub negatywną.
Jeśli ocena jest pozytywna, sprawa trafia do adekwatnego starosty lub prezydenta miasta na prawach powiatu. To on podejmuje ostateczną decyzję i może – w formie zarządzenia – nadać status społecznego opiekuna zabytków. Wraz z decyzją nowy opiekun otrzymuje legitymację, która upoważnia go do podejmowania określonych działań.
Pomoc dla kandydatów i znaczenie funkcji
Komitet Ochrony Zabytków i Dóbr Kultury, który prowadzi akcję, nie zostawia kandydatów samych sobie. Każdy może skorzystać z bezpłatnej pomocy przy wypełnianiu wniosku, a także wziąć udział w szkoleniach, które przygotowują do pełnienia tej odpowiedzialnej roli.
Jak podkreśla wojewoda Krzysztof Jan Klęczar, bycie społecznym opiekunem zabytków to nie tylko zaszczyt. To także realny wpływ na przyszłość lokalnych społeczności. Dbałość o dziedzictwo kulturowe nie kończy się bowiem na odrestaurowanych fasadach – to proces, który wymaga wiedzy, pasji i zaangażowania. Dlatego ci, którzy zdecydują się wziąć na siebie tę rolę, stają się nieformalnymi strażnikami historii – i współtwórcami jej przyszłości.
