„Towarzystwo naukowe Krakowskie, które zeszłego roku zawiązało wydział archeologiczny dla zbierania starożytnych pamiątek narodowych, uświetniło w tych dniach początki swego muzeum drogocennym pomnikiem: jest to posąg Światowida, najwyższego bóstwa słowiańskiego z pogańskich czasów. Posąg ten znaleziony we wsi Horodnicy […], gdzie go z wód rzeki Zbrucza już r. 1848 wydobyto – za czym przez p. Mieczysława Potockiego Krakowskiemu muzeum ofiarowany […] jest z jednej sztuki piaskowca wykuty, cztery łokcie długi; wszystkie cztery strony ma równe, na 15 cali szerokie; ma cztery oblicza, które nakrywa jeden kłobuk”
– donoszono w 1851 roku w czasopiśmie naukowym „Gwiazdka Cieszyńska”.
Uważa się, iż posąg ten jest słowiańskim wyobrażeniem kosmosu. Podzielony jest na trzy części. W górnej przedstawiono wizerunki czterech bogów – po jednej stronie „trzymający róg, po drugiej obrączkę̨, na innych dwóch stronach ma ręce przyciśnięte do piersi, tam gdzie niby pas przypada, wisi miecz, a pod nim wyobrażenie konia z popręgą”. Środkowy poziom posągu to świat ludzi, a najniższy prezentuje podziemie. O Światowidzie ze Zbrucza, a także wierzeniach słowiańskich możemy dowiedzieć się z nowej wystawy czasowej „Religia(e) Słowian. Pogaństwo i chrześcijaństwo we wczesnośredniowiecznej Polsce”, która od 21 stycznia br. dostępna jest dla zwiedzających Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie.
Weles i Nawia
Wystawa podzielona została na cztery części. Pierwsza z nich obejmuje wierzenia Słowian. Czcili oni różne bóstwa, np. Welesa – opiekuna krainy zmarłych, gromowładnego Peruna, Swaroga – patrona niebios, słońca, ognia i kowalstwa, czy Mokoszę – boginię ziemi i przyrody. Słowianie hołd oddawali także słońcu, księżycowi, wodzie, ogniu i naturze. Świątynie odgrywały rolę domów dla bóstw, a cześć im oddawano w puszczach i świętych gajach. Jednak nie tylko lasy, jak czytamy na wystawie, stanowiły miejsca święte, ale także wyspy i góry. Z kolei w rzekach i źródłach składano ofiary.
fot. Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie
Druga część ekspozycji została poświęcona przeżywaniu wiary. Zimą tancerze i pieśniarze wędrowali po domostwach, aby nastała wiosna. Latem obchodzono natomiast święto słońca, wody i ognia, czyli Kupałę. Również w domach oddawano hołd bóstwom, w niektórych znajdowały się niewielkie figurki z ich wyobrażeniem. Słowianie nosili także amulety zwane nawęzami, mające chronić przed złymi mocami.
W trzeciej części wystawy opisane zostały zwyczaje pogrzebowe. Najstarszym obrzędem pogrzebowym praktykowanym przez Słowian było ciałopalenie, czyli kremacja. Spalone szczątki zmarłych składano w grobach, czasami w formie kurhanów, czyli nakrytych kopcem z ziemi lub kamieni. Dusze zmarłych według wierzeń Słowian trafiały do zaświatów zwanych Nawią, gdzie władała Weles.
Legenda Panońska
Ostatnia część wystawy obejmuje chrześcijaństwo na ziemiach polskich. Za symboliczną datę chrztu Polski, a dokładniej mówiąc Mieszka I i jego dworu, uznaje się 14 kwietnia 966 roku. Czy na naszych ziemiach chrześcijaństwo istniało jednak wcześniej? W „Żywocie św. Metodego” („Legenda Panońska”) czytamy o ochrzczeniu w 880 roku władcy pogańskiego nad Wisłą. „Był zaś́ w nim [Metodym] także dar proroczy, także spełniało się̨ wiele przepowiedni jego, z których jedna lub dwie opowiemy. Książę pogański, silny bardzo, siedzący na Wiśle [ѵъ Vislěchъ], urągał wiele chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. Posławszy zaś do niego, [kazał mu] powiedzieć́ [Metody]: Dobrze [będzie] dla ciebie, synu, ochrzcić się̨ z własnej woli na swojej ziemi, abyś́ nie był przymusem ochrzczony w niewoli na ziemi cudzej i będziesz mnie wspominał. Tak się̨ też stało”.
fot. Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie
Jak dotąd nie odnaleziono jednak żadnego cmentarzyska szkieletowego starszego niż ze schyłku X wieku. W latach pięćdziesiątych XX wieku podczas prac archeologicznych przy pozostałościach kościoła w Wiślicy odkryto coś na kształt misy chrzcielnej. Badacze połączyli wówczas to znalezisko z „Legendą Panońską”. Jednak w tej chwili wiadomo, iż obiekt ten jest znacznie młodszy, datowany na XI wiek i nie pełnił funkcji baptysteryjnej.
Kościół na ziemiach polskich w pierwszych latach istnienia prowadził przede wszystkim działalność chrystianizacyjną. Zaczęto wznosić także pierwsze nieduże świątynie, przeważnie na planie prostokąta lub w kształcie rotundy. Dwa lata po przyjęciu wiary przez Mieszka, w Poznaniu powstało pierwsze biskupstwo, a w 1000 roku utworzono arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Pierwszym biskupem na ziemiach polskich był Jordan pochodzący z któregoś z państw romańskich. O jego działalności kilka wiadomo, podobnie jak o kolejnym pochodzącym z Saksonii lub Turyngii biskupie Ungerze.
Na wystawie zaprezentowano m.in. gliniane naczynia i puchary, nożyki wolutowe, okucia pochwy noża, ostrogi, drewniany kielich i amulety wykonane z zęba jelenia, kłów niedźwiedzia, lisa, kręgu ryby. Eksponaty te pochodzą z Wielkopolski, Mazowsza, Pomorza i Śląska, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie, z Muzeów Archeologicznych w Gdańsku, Łodzi i Poznaniu, Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Muzeum Mazowieckiego w Płocku oraz muzeów w Łęczycy i Opolu.
