Weszło mi ostatnio w zwyczaj pisanie notek-sequeli. Trudno.
W dyskusji pod poprzednią notką parokrotnie padało pytanie „ale jak dotrzeć z lewicowym przekazem do ofiar zlasowania mózgu popisową propagandą”. Otóż mamy fascynujący przykład sukcesu sprzed 120 lat.
Pisałem o nim wielokrotnie, więc przepraszam tych, którzy już to słyszeli. Książki zawierające wykład lewicowego systemu wartości (o których marzy komcionauta Awal), już ktoś napisał. Niestety, był to Stefan Żeromski.
Z jakiegoś trudnego dziś do zrozumienia powodu nasi praprzodkowie czytali to z wypiekami na twarzy, dyskutowali o tym na przyjęciach i w korespondencji. Jedni się oburzali, inni ruszyli budować na Żoliborzu „szklane domy”.
Nas to ani nie oburza, ani nie zachwyca, tylko nudzi. Dlaczego to jest i co to mówi o zmianie percepcji literatury, to temat przerastający moje kompetencje (i rozmiary blogonotki). Skupię się na polityce.
Żeromski sympatyzował z PPS. Napisał dla niej hymn prozą – „Sen o szpadzie”. Do moich najsłodszych wspomnień z idealistycznej młodości należy kongres, na który przyszedł Wojciech Siemion, żeby nam to wyrecytować. Z pamięci (i za friko, dla idei).
O potędze prozy Żeromskiego świadczy to, iż jeżeli dziś ktoś w pierwszym odruchu ma przedstawić pozytywistyczne ideały, są duże szanse, iż powoła się na „Siłaczkę”. Napisaną jako PARODIA pozytywizmu – ale ta parodia okazała się bardziej żywotnym memem od pierwowzoru.
Problemy, przed którymi dziś stoimy, przypominają ostatnią dekadę XIX wieku. Z jednej strony, findesieclowy strach przed ostatecznym upadkiem cywilizacji Zachodu, z drugiej – smutek, iż ta cywilizacja do nas nie zdążyła dotrzeć.
Frustrująca nas dychotomia PO/PiS trochę się przedkłada na frustrującą naszych przodków dychotomię pozytywizm („zausz firmę”!)/„romantyzm” („huzarzy wyklęci”). Mało kto miał ochotę na kolejne romantyczne powstanie (choć Rosjanie podobno spodziewali się go w latach 1890.), ale w połowie dekady, kiedy Żeromski pisał „Siłaczkę” i „Doktora Piotra” pozytywizm był już bankrutem.
Spróbujmy streścić te nowele ludzkim językiem. „Siłaczka” opowiada o lekarzu, który kierując się pozytywistycznymi ideałami trafił do miasteczka zwanego Obrzydłówkiem, którym rządzi klika plebana, pocztmistrza, sędziego i aptekarza.
Gdy w miasteczku nie było lekarza, wszystkich leczył aptekarz – altmedem, czyli ówczesnymi odpowiednikami „witaminy B17” i „vilcacory”. Lekarz zagroził interesom, więc „nieznani sprawcy” zaczęli wybijać szyby w gabinecie, a pleban zaczął rozpuszczać plotki, iż lekarz jest satanistą.
W sąsiedniej wiosce umiera kobieta, w której bohater podkochiwał się jako student. Próbując ją uratować, przypomina sobie swoje dawne (pozytywistyczne) ideały.
Ale równocześnie uświadamia sobie, iż za chwilę może skończyć tak jak ona. Próba ratunku się nie udaje z trywialnego powodu (nieodśnieżona droga, lekarstwo nie może dotrzeć na czas).
Bohater wybiera życie. Wchodzi w skorumpowany układ i dobrze na tym wychodzi finansowo. Z idealizmu mu zostało tyle, iż namówił elitę Obrzydłówka na przesiadkę na papierosy z filtrem (mniej szkodzą!).
To można przełożyć na współczesne realia, podobnie jak „Doktora Piotra”. To opowieść o zubożałym szlachcicu, który wszedł w interesy z przekręciarzem, niejakim „panem Bijakowskim”, żeby opłacić ukochanemu Piotrusiowi studia w Anglii.
Syn wraca – i uświadamia sobie, iż jego wykształcenie sfinansowano z nieuczciwych źródeł. Zrywa z ojcem i odchodzi mówiąc, iż będzie teraz całe życie odpracowywać „ten dług gorzki i straszny”.
Czy nie możemy sobie wyobrazić podobnego buntu współczesnego chłopaka, który sobie uświadomi, iż jego wykształcenie opłacono z czyszczenia kamienic z wkładki mięsnej?
Podobnie „Ludzie bezdomni” NIE są opowieścią o lekarzu, który tak sam z siebie chce leczyć ubogich, bo ma taki faken kaprys. On na początku próbuje zrobić coś w rodzaju kariery, ale gwałtownie sobie uświadamia, iż droga do prawdziwego hajsu prowadzi przez krzywe deale, konformizm i wazeliniarstwo.
Bohater nie ma na to ochoty tym bardziej, iż zakochał się akurat w takiej dziewczynie, przy której to byłby randkowy nonstarter („co robisz zawodowo?” – „podlizuję się wpływowym ludziom”).
Wbrew swoim pierwotnym ambicjom doktor Judym zostaje więc w końcu, ahem, doktorem Judymem. I to akurat dałoby się opowiedzieć językiem współczesnej komedii romantycznej.
Częściowo za obrzydzenie Żeromskiego odpowiada szkoła, która na siłę robiła z niego proroka PRL. To wymagało interpretacji na opak – np. to, iż Baryka w finale dołącza do komunistów NIE jest pochwałą komunizmu, tylko dramatem, który dziś wyglądałby tak: „oburzony reprywatyzacyjnymi przekrętami, młody leming dołącza do ONR”.
Co za tym idzie, szkoła interpretowała Żeromskiego jako surowego moralistę, który nigdy nie żartuje. A przecież jeden żart Żeromskiego wszyscy powtarzamy do dzisiaj, choćby nie wiedząc, kto go wylansował („Słoń a sprawa polska”).
Żeromski umiał pisać „normalnie”, o tym świadczą jego dzienniki. Stety lub niestety, prozę celowo pisał językiem udziwnionym.
O tyle „stety”, iż to 120 lat temu było skuteczne. Udało mu się uderzyć w Obrzydłówek tak, żeby mieszkańcy Obrzydłówka powiedzieli „nasz ci on”! Mówi jak jest!
To chyba najlepszy w dziejach Polski przypadek skutecznej lewicowej propagandy kulturalnej. Serią książek udało się narzucić nowy język rozmowy o Polsce – zakwestionować i mesjanistyczne bredotki, i jednocześnie kult kapitalistycznego dorobkiewiczostwa.
O tyle „niestety”, iż dzisiejsza lewica musi wymyślić inny język. Żeromski może być dla nas najwyżej przykładem, iż to nie jest niemożliwe.
