Ferrari Pompeo należał do najwybitniejszych architektów okresu baroku w Wielkopolsce. Na świat przyszedł prawdopodobnie około 1660 roku w Rzymie. Studiował w Akademii Świętego Łukasza. Na tej uczelni został dwukrotnie laureatem pierwszej nagrody w konkursach. Przypuszczalnie w 1696 roku przybył do Polski na zaproszenie ówczesnego wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego. Tenże zlecił mu wykonanie projektu przebudowy zamku w Rydzynie. W latach 1700–1704 zachodnie skrzydło rezydencji przearanżowano według rysunków Włocha w ten sposób, iż dotychczasową sień przejazdową zmieniono na westybul, pod którym usytuowano komnaty, w tym m.in. dwupoziomową salę balową.
Zamek w Rydzynie okładka Przyjaciela Ludu, 10.12.1834, fot. Polona
Pompeo związany był z Rydzyną do końca życia. Tutaj wziął ślub w miejscowym kościele z Anną Eitnerówną, z którą miał sześcioro dzieci. Wybór Stanisława Leszczyńskiego w 1704 roku na króla otworzył przed architektem nowe możliwości. W tym samym roku Włoch wykonał projekt kaplicy elektorskiej dla wrocławskiej katedry. Rysunki Włocha nie zostały jednak wybrane, a budowlę wzniesiono według koncepcji Johanna Fischera von Erlach.
W 1707 roku w czasie wojny północnej pożar strawił znaczną część Leszna. Prawdopodobnie ratusz oraz kościół luterański (ob. św. Krzyża) zostały odbudowane według projektów Ferrariego.
Z Rydzyny do Poznania
Mimo iż Leszczyński po pięciu latach panowania stracił koronę, nie wpłynęło to na działalność architekta, który był już wówczas bardzo ceniony. W Lesznie wykonał niezrealizowany projekt przebudowy zboru braci czeskich (ob. kościół św. Jana). Przy świątyni wzniesiono jednak w 1711 roku kaplicę Gruszczyńskiego według jego rysunków. Włochowi przypisuje się także autorstwo nagrobka Leszczyńskich w miejscowym kościele farnym. Działalność Włocha nie ograniczała się tylko do Leszna i Rydzyny.
Kopuła kościoła w Owińskach, fot. M. Dachtera
Dla Władysława Radomickiego z Obrzycka (pow. szamotulski) wykonał projekt kościoła na planie centralnym – krzyża greckiego z czterodzielną kopułą. Świątynię wzniesiono w latach 1714–1728. Dla parafii św. Jakuba w Murowanej Goślinie zrealizował plany rozbudowy kościoła o prezbiterium. Do interesujących realizacji Ferrariego należy bez wątpienia kościół i klasztor w Owińskach zbudowane w latach 1720–1728 na miejscu wcześniejszych strawionych w pożarze.
Kunszt architekta nie umknął także uwadze zleceniodawców ze stolicy Wielkopolski. W 1726 roku w kościele pw. Bożego Ciała ukończono przebudowę kaplicy (ob. Matki Boskiej Szkaplerznej) według jego projektu. To jednak nie jedyne jego dzieła w Poznaniu. W latach 1727–1732 w kościele jezuitów w Poznaniu (Matki Bożej Nieustającej Pomocy, św. Marii Magdaleny i św. Stanisława Biskupa w Poznaniu) wzniesiono nowy ołtarz główny o imponujących wymiarach 17 metrów wysokości i 10 szerokości i autorstwo tego dzieła, jak i głównego portalu świątyni przypisuje się Pompejuszowi. Także jemu bp Jan Tarło powierzył zadanie zaprojektowania nowego pałacu arcybiskupiego na poznańskim Ostrowie Tumskim. Rezydencję wzniesiono w latach 1730–1732.
Kaplica Potockich
Do ważnych dzieł Włocha należy również kaplica Potockich w gnieźnieńskiej katedrze, wzniesiona z fundacji ówczesnego prymasa Polski – Teodora Potockiego. „Czternaście kaplic, które jakoby wieńcem otaczają katedrę […] nie wszystkie w jednej powstały epoce, nie wszystkie jednego mają fundatora, nie wszystkie dziś istnieją, które były dawniej, wszystkie jednak, z wyjątkiem kaplicy Potockich mniej więcej w jednym czasie odpowiednio urządzono i jednym nakryto je dachem” – pisał w 1874 roku Ignacy Polkowski. „Najpiękniejsza ta z kaplic” zbudowana została w stylu barokowym między 1728 a 1730 rokiem i zwieńczona kopułą z latarnią.
Kaplica Potockich w katedrze gnieźnieńskiej, fot. Polona
Ostatnie lata życia architekta były niewątpliwie bardzo twórcze. Oprócz wspomnianych projektów w Gnieźnie czy Poznaniu zrealizował kościół w Osiecznej (w latach 1728–1732/33) z pięknym dwukondygnacyjnym portalem z toskańskimi pilastrami. Opisując działalność Włocha, nie sposób pominąć dwóch imponujących kopuł wzniesionych według jego projektów. Pierwsza z nich w kościele na Świętej Górze, druga w opactwie cysterskim w Lądzie.
Oba projekty stanowiły ukoronowanie jego wspaniałej kariery. Dla filipinów spod Gostynia wykonał ponadto koncepcję nowego klasztoru, a dla opata lądzkiego rysunki nowego pałacu, dziś już nieistniejącego.
Ferrari Pompeo zmarł 15 maja 1736 roku. „15 Mai in Anno 1736 obdormitarit in Deo Honestus Pomperius Ferrari, natione Italus et septulus in Ecclesia Parochili Rydzynesi” – głosi, jak pisał Dalbor, wpis w księdze parafii w Rydzynie. Architekt spoczął w krypcie miejscowego kościoła. Jedna z ulic w tym mieście nosi imię tego wybitnego twórcy epoki późnego baroku.
Literatura:
Tadeusz Bernatowicz, „Projekt kaplicy elektorskiej we Wrocławiu Pompeo Ferrari a barokowy eklektyzm przełomu XVII i XVIII wieku”, „TECHNE. Seria Nowa”, nr 9/2022, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego
Józef Galewski, „Ilustrowany przewodnik po Gnieźnie i okolicy wraz z planem miasta”, Drukarnia Narodowa, Gniezno 1924
Stanisław Jędrzejek, „Barokowe miasteczko”, „Spotkania z Zabytkami”, nr 11, 1993
Red. Zofii Kurzawa i Andrzej Kusztelski, „Katalog zabytków sztuki. Poznań Śródmieście. Kościoły i klasztory”, t. VII., cz. II, 1, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1998
Maria Lewicka, „Porozmawiajmy o architekturze polskiej (2)”, „Spotkania z Zabytkami”, nr 2, 1983
Renata Linette, „Pałac arcybiskupi na Ostrowie Tumskim. Szkic do dziejów rezydencji”, „Kronika Miasta Poznania”, nr 1/2003, „W kręgu katedry”, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2003
Mikołaj Kamiński, „Dawne opactwo zakonu cysterskiego w Lądzie nad Wartą. Zarys dziejów i zabytki sztuki”, Ląd 1936
Nikodem Pajzderski, „Zamek w Rydzynie”, „Architektura i Budownictwo”, z. 6, czerwiec 1927
Ignacy Polkowski, „Katedra gnieźnieńska”, Gniezno 1874
Red. Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, t . 5 „Województwo poznańskie”, z . 23 „Powiat szamotulski”, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1966
Mieczysław Skonieczny, „Przewodnik po Gnieźnie wraz z planem miasta”, J. B. Lange, Gniezno 1915
„Kurier Poznański”, nr 406, 7.09.1938
„Kaplica Prymasa Teodora Potockiego w Archikatedrze Gnieźnieńskiej”, Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, t . 10, Poznań 1878
„Przewodnik po kościele X. X. Filipinów na Św. Górze przy Gostyniu”, nakładem X.X. Filipinów na św. Górze przy Gostyniu, drukiem Józefa Pisza w Tarnowie, 1922
„Zabytki wielkopolskie: ilustrowany przewodnik po Poznaniu i Wielkopolsce: rys geograficzny, krótki przegląd historyczny, najważniejsze daty statystyczne, zabytki i osobliwości miast i wsi województwa poznańskiego”, nakładem Marcina Derdy, Poznań 1929
Zabytek.pl, karta dokumentacyjna zabytku: Kościół poewangelicki pw. św. Krzyża w Lesznie; Kościół zbór braci czeskich, ob. pw. św. Jana; Kośció ł i klasztor oo. R eformatów w Osiecznej
