Czas przed świętami Bożego Narodzenia to moment szczególnej zadumy, kiedy wśród zapachu makowca i choinki najgłośniej odzywa się cisza po tych, których zabraknie przy wigilijnym stole. To właśnie dla nich od pokoleń zostawia się dodatkowe nakrycie – znak pamięci, wdzięczności i cichej nadziei, iż choć niewidzialni, wciąż są z nami w ten wyjątkowy wieczór.
Pamięć o zmarłych w świątecznym domu
W polskich domach wigilijne nakrycie od dawna czekało przede wszystkim na „nieznajomego” gościa – kogoś samotnego, zagubionego, przybysza bez zapowiedzi, który mógł zapukać w świąteczny wieczór i zawsze powinien zostać przyjęty jak swój. Ten gest gościnności rósł z tych samych korzeni co dawne obrzędy zaduszne: uczty i modlitwy za zmarłych, podczas których ofiarowywano chleb, kaszę, kisiel czy kutię, wierząc, iż pamięć i otwartość serca potrafią przekraczać granice między światami żywych i umarłych.
Jeszcze w XIX wieku na ziemiach polskich żywa była tradycja „dziadów” – obrzędów ku czci przodków, z wywoływaniem duchów i specjalną ucztą dla zmarłych, która zainspirowała m.in. Mickiewicza. Z czasem ludowe, przedchrześcijańskie praktyki zaczęły przenikać się z chrześcijańską symboliką, a listopadowe zaduszki i grudniowa Wigilia spotkały się w jednej wspólnej idei: „nie wszystko w nas umiera”, dopóki trwa modlitwa, pamięć i miejsce przy stole dla kogoś, kto może zapukać w noc, gdy rodzi się nadzieja.
Pieśni żałobne jako most między światami
W kulturze pamięci szczególną rolę odgrywały pieśni żałobne – śpiewane przy łożu śmierci, na czuwaniach, pogrzebach i zaduszkach. Pomagały nazwać żal, tęsknotę i nadzieję na „wieczny odpoczynek”. Teksty tych śpiewów łączyły obraz kruchości ludzkiego życia z prośbą o miłosierdzie, a melodia – często prosta, oparta na lokalnych wariantach – niesie emocje całej wspólnoty, która żegna swoich zmarłych.
Ludowe konteksty grudniowego śpiewu
Fundacja Czarnego Karła przywołuje do współczesności tradycję wspólnego śpiewu, pamięci o nieobecnych zapraszając mieszkańców naszego regionu do międzypokoleniowych warsztatów „Pieśni żałobne – tradycja i współczesne konteksty”, podczas których uczestnicy mogą od nowa odkrywać sens dawnych pieśni za zmarłych. Nie ma tu wymogu scenicznej perfekcji – liczy się ciekawość, gotowość do słuchania, dzielenia się własnymi historiami straty oraz wspólnego śpiewu, który ma leczyć, a nie oceniać.
Choć pieśni żałobne najczęściej kojarzą się z listopadowymi zaduszkami, ich tematy – przemijanie, nadzieja, pamięć o przodkach – naturalnie wybrzmiewają także w grudniowym okresie świątecznym. Dawniej wierzono, iż ogień, światło i śpiew pomagają duszom „odnaleźć drogę” oraz chronią żyjących przed lękiem przed śmiercią; dziś tę rolę przejmują znicze, kolędy o narodzeniu i właśnie warsztaty, na których słowa dawnych śpiewek znów stają się potrzebne.
Międzypokoleniowe spotkanie przy pieśni
Warsztaty Fundacji Czarnego Karła nie są jedynie lekcją muzyki, ale okazją do spotkania pokoleń – młodsi uczą się od starszych melodii i tekstów, starsi zyskują przestrzeń, by opowiedzieć o własnych pożegnaniach i zwyczajach rodzinnych. Wspólne śpiewanie staje się tu tym, czym w domu bywa dodatkowy talerz na Wigilii: milczącym zaproszeniem dla tych, których już z nami nie ma, by zasiedli pośród nas choć na czas jednej pieśni.
Finał projektu, będący zwieńczeniem wspólnej pracy nad pieśniami pamięci, zostanie zaprezentowany 31 stycznia 2026 roku w Smarzykowie. To tam wybrzmią głosy, które przez tygodnie uczyły się opowiadać o nieobecnych tak, jak czyniła to kiedyś wiejska wspólnota czuwająca przy zmarłych.
Organizatorzy wciąż zapraszają do udziału w spotkaniach chóru oraz kolejnych odsłonach warsztatów. Przed uczestnikami jeszcze m.in. zajęcia z pracy z ciałem i choreografią, spotkania z kostiumografem poświęcone znaczeniom stroju i symboliki, a także pogłębiona praca z tekstami pieśni, które mają nieść dalej historie zapisane w pamięci rodzin i lokalnych społeczności.
Szczegóły projektu znajdą Państwo na stronie Facebook oraz stronie www
Projekt realizowany dzięki wsparciu Unii Europejskiej i Krajowego Planu Odbudowy.
