Najistotniejszym jego elementem jest mauzoleum upamiętniające mieszkańców regionu, którzy życie stracili w czasie II wojny światowej. Mało kto jednak wie, iż miejsce to ma wyjątkową historię, dobitnie świadczącą o jego wielokrotnym wykorzystywaniu i świadomości kolejnych decydentów o jego symbolicznej sile.
W 1944 roku Richard Schreiner z Puszczykowa (niem. Puschkau), projektant ogrodów, opracował projekt przebudowy cmentarza niemieckiego w Kościanie. Projekt z pewnymi wprowadzonymi przez niejakiego Prossa zmianami został zaakceptowany.
Przeprowadzona z Jungiem wizytacja terenu cmentarza zaowocowała kilkoma wnioskami: konieczne było poszerzenie cmentarza na południe, gdzie znajdował się fragment – „bardzo ładnego”, jak wspomina autor listu do Schreinera – lasku dębowego, który planowano wykorzystać jako już rozwinięty drzewostan. Powiększenie miało również objąć częściowo fragment północny. Pomimo powiększenia cmentarza, jego odległość od nieodległej mleczarni była wystarczająca. Należało również podnieść o metr poziom głównej alei, tak by zrównać go z poziomem grobów rodzinnych.
Cmentarz-park
Projekt cmentarza zakładał wydzielenie 14 kwater, z których ostatnia, największa, zajmowała 1∕5 całej powierzchni cmentarza. Była ona w gruncie rzeczy parkiem z licznymi skupiskami drzew, poprzecinanym szeregiem alejek. W zaciszu niewielkich polan usytuowane miały być okazałe, pojedyncze lub rodzinne grobowce.
Rysunek przedstawiający projekt mauzoleum w Kościanie. Fot. ”Z katakumb wspomnień”
Ów cmentarz-park był ucieleśnieniem obrosłego w wiele interpretacji Et in Arcadia ego rozumianego jako Ja (śmierć) jestem choćby w Arkadii, a więc krainie wiecznej szczęśliwości, w której jednak o przemijaniu przypominają napotykane nagrobki oraz inskrypcje na nich wyryte.
Po przekroczeniu bramy przed odwiedzającym otwierał się półokrągły plac, na osi którego znajdowała się główna aleja łącząca się w narożu cmentarza z półokrągłym placem zajmowanym przez mauzoleum żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej i folksdojczów. Od alei odchodziły na północ i południe po trzy węższe alejki. Wszystkie kwatery – poza przylegającymi do placów – miały kształt prostokątów i przeznaczone były na pochówki indywidualne.
Fester Platz
O strategicznym znaczeniu Kościana dla faszystów świadczy zamiar stworzenia na miejscowym cmentarzu tzw. Fester Platz. Była to sformułowana osobiście przez Hitlera koncepcja utworzenia w określonych miejscowości, znaczących ze strategicznego lub operacyjnego punktu widzenia, swego rodzaju węzłów komunikacyjnych (niem. Verkehrsknotenpunkte). Pojęcie to odnosiło się pierwotnie przede wszystkim do przyczółków armii na szlaku bitewnych i oznaczało ważne militarnie miejscowości, które należało zdobyć, by móc posuwać się dalej. Fester Platz bardzo gwałtownie zaczęły określać także ważne z propagandowego punktu widzenia miejscowości.
Fragment planu z okresu okupacji przedstawiający miejsce przewidziane do składania kwiatów. Fot. Archiwum Państwowe
W przypadku Kościana – silnego ośrodka polskości – Fester Platz miał służyć organizacji rozbudowanych uroczystości (niem. Gedenkstunden) gloryfikujących żołnierzy niemieckich i ceremonii ku czci folksdojczów. Miejsce pamięci miało się składać z dwóch części: przeznaczonej dla folksdojczów i żołnierzy z czasów wojen światowych.
Mauzoleum miało formę obszernego półkolistego placu, na którym odbywała się ceremonia składania wieńców (niem. Fetser Platz für Kranzniederlungen) oraz zasadniczej części komemoracyjnej w formie półokrągłego panteonu, na osi którego umieszczony miał być głaz pamiątkowy. Poprzedzać go miały, ułożone (niesymetrycznie) wachlarzowato w liczbie 15 kamienne tablice nagrobkowe.
Tłem dla mauzoleum miały być nasadzenia z świerków, brzóz i jarzębin. Kuriozalnie po przegranej Rzeszy plan Schreinera został częściowo zrealizowany, zwłaszcza w wykorzystaniu symboliki aranżacji przestrzeni cmentarza. W miejscu mającego służyć gloryfikacji nazistowsko-niemieckiego militaryzmu placu, usytuowano mauzoleum pomordowanych mieszkańców Kościana i powiatu kościańskiego. Częściowo zachowano także podział komunikacyjny cmentarza.
Mauzoleum
Jednym z najważniejszych powojennych symboli Kościana stało się mauzoleum ofiar zaprojektowane przez Józefa Bąka (1905–1987). Jego budowa trwała od 1945 do 1947 roku. Uroczysty pochówek poprzedziły ekshumacje. Mauzoleum, dokładniej jego część nadziemną, wzniesiono na planie kwadratu, w formie kilkustopniowej rampy, na którą z każdej strony prowadzą schody.
Umieszczono na niej architektoniczną konstrukcję w postaci czterech dwufilarowych portyków ustawionych na planie krzyża. Stykały się one z centralnie umieszczonym filarem. Opierał się na nim postument, z którego wyrastał wysoki krzyż. Na środkowym filarze umieszczono tablice komemoracyjne, a nad każdym portykiem-pylonem wykonanym z metalu – stylizowanego orła w koronie. Napisy na tablicach mauzoleum zostały ułożone przez prof. Klemensa Kruszewskiego (1908–1988):
Mauzoleum w Kościanie. fot. Filip Bączkiewicz
„Pokoleniom ku pamięci, jako świadectwo nieugiętości i mocy w trwaniu, oporze i walce, niezłomnym swym ojcom, braciom i synom – wystawili obywatele ziemi kościańskiej.
Nieśmiertelny jest Naród, którego ziemia wchłonęła obficie krew niezłomnych Bojowników i Bohaterów narodowego obowiązku.
Naród polski dał świadectwo prawdzie, iż wolność jest miarą życia, a życie ceną wolności.”
W swej formie pomnik – widziany z góry – nawiązuje do krzyża orderowego. Monument wzniesiono z granitu, z datków mieszkańców Kościana i okolic. Pomimo ogromnych problemów aprowizacyjnych, mauzoleum powstało stosunkowo szybko, co było świadectwem ofiarności budowniczych, ale również miało głęboko symboliczny charakter.
Sam monument – pomimo upływu lat – zachowany jest w stanie dobrym. Należałoby jednak rozważyć w przyszłości zbadanie – wobec niedostatku informacji na temat samej struktury podziemnej części mauzoleum – stanu zachowania podziemnych komór oraz złożonych w niej szczątków.
