Dalsze dzieje gniewu

"Wściekłość" to słowo-klucz w filmach Ladja Ly’ego. Równie często płynie z ekranu, co pociąga za fabularne sznurki. W nominowanych do Oscara "Nędznikach" była środkiem i celem, spektaklem samym w sobie – tym mocniejszym, iż rozgrywanym przez dzieci. "Kolonia nr 5" nie jest już tak nihilistyczna; wściekłość ma tu być tylko siłą napędową i motorem prawdziwego projektu: politycznej mobilizacji.

Dodajmy, iż to przez cały czas wściekłość tych samych ludzi – mieszkańców podparyskiego Montvilliers (w rzeczywistości Montfermeil), a konkretnie tytułowego bloku B5, w którym dorastał i którego zburzenia doświadczył sam reżyser. Kiedy po śmierci mera uwikłanego w szemrane interesy z deweloperką stery w mieście przejmuje tymczasowo członek rady dzielnicy, pediatra Pierre (znany z "Nędzników" Alexis Manenti), napięcia wśród imigranckiej społeczności narastają. Część budynków ze względu na zły stan techniczny od dawna przeznaczona jest do wyburzenia, a ich mieszkańcy mają zostać przeniesieni do nowych lokali. Haby (w tej roli świetna Anta Diaw), na co dzień kierująca stowarzyszeniem pomagającym mieszkańcom w składaniu wniosków o nowe zakwaterowanie, odkrywa, iż plany zostały zmienione bez konsultacji z mieszkańcami i nowe lokale nie pomieszczą wielodzietnych rodzin. To jeden z wielu subtelnych środków inżynierii społecznej, jakimi gotowe są posłużyć się władze, aby przesiać czarnoskórych imigrantów wyznania muzułmańskiego. Na dodatek, pod pretekstem ochrony bezpieczeństwa mieszkańców, uchwalona zostaje godzina policyjna dla nieletnich. Haby zaczyna zdawać sobie sprawę, iż aby mieć realny wpływ na sytuację swoich bliskich i sąsiadów, musi wywalczyć sobie miejsce po drugiej stronie – w obozie władzy. Decyduje się kandydować w wyborach na mera.


Zarówno w "Nędznikach" jak w "Kolonii nr 5" mamy do czynienia z podobną, przypominającą lejek strukturą fabularną: zaczynamy od bohatera zbiorowego, aby ostatecznie skupić się na kilku najważniejszych postaciach. Ly napięcie buduje miarowo, prowadząc do wyrazistego momentu kulminacji, którym w obydwu filmach jest akt zemsty.

Ale o ile głównymi bohaterami "Nędzników" były dzieci, toczące nierówną walkę z dzielnicowymi policjantami, o tyle w drugiej części swojej planowanej "trylogii przedmieść" Ly umieszcza w centrum młodych dorosłych; tych, którzy mogą już poczuwać się do politycznej odpowiedzialności za losy swojej społeczności. Nie wszyscy z nich są na to jednak gotowi; dlatego główny konflikt postaw rysuje się tu nie tyle między młodą aktywistką Haby a merem, co między nią a jej rówieśnikiem Blazem (Aristote Luyindula), który uważa sytuację za beznadziejną. O ile Haby swoją frustrację przekuwa w działania polityczne, Blaz wybiera odegranie się na oprawcach. I chyba właśnie w sposobie rozegrania tych dwóch punktów kulminacyjnych, dwóch aktów zemsty – dziecięcej z "Nędzników" i dorosłej z "Kolonii nr 5" – najbardziej uwidacznia się różnica w podejściu Ly’ego do tematu społecznego konfliktu.

W "Nędznikach" zemsta była przerażająca, bo wymierzana z ręki dzieci – stanowiła akt solidarności z poszkodowanym kolegą. Płomienny finał, w którym chłopcy zapędzali policjantów w śmiertelną pułapkę na klatce schodowej bloku, to oszczędny, a jednak pełnokrwisty i brutalny kawał kina; wzniosłe zwieńczenie spektaklu o utracie niewinności i kiełkujących źródłach przyszłej przemocy. W "Kolonii nr 5" zemsta Blaza nie ma w sobie nic wzniosłego: zostaje ośmieszona, obrócona w spektakl rozpaczy, który budzić ma raczej współczucie, niż strach. Przerywa go zresztą co chwilę sam Blaz, niezdecydowany, co ma adekwatnie zrobić, rozdarty, zanoszący się płaczem, wreszcie – zupełnie nieskuteczny, ratowany z opałów przez Haby, która na koniec daje mu do zrozumienia, iż teraz już ich drogi muszą się rozejść.


O ile "Nędznicy" stanowili ostrzeżenie przed tym, jak samowola rasistowskiej policji kształtuje przyszłych oprawców, "Kolonia nr 5" to apel do młodych, żeby mimo to nie dawali się wplątać w spiralę przemocy, tylko jak Haby obierali ścieżkę politycznego oporu. "Nędznicy" mieli szokować, pokazując szamoczące się pomiędzy skłóconymi obozami dorosłych dzieci, których niewinność i instynkt zabawy stawały się obiektem niewspółmiernej kary – na ich tle "Kolonia nr 5" to już godzina wychowawcza dla starszych kolegów z osiedla. I choć Ly razem z operatorem Julienem Poupardem starają się podbić napięcie muzyką i środkami wizualnymi spod znaku kina noir, stawiając na niski klucz oświetleniowy, sceny nocne, silne kontrasty i pogłębione cienie, ta powierzchowna groza nie rekompensuje przewidywalności rozwoju samej fabuły i jej bohaterów.

Najtragiczniejszym i najbardziej poruszającym z nich jest być może sam budynek nr 5, personifikowany kolos, w którym splatają się drogi kilku tysięcy ludzi. Z jednej strony tętniący sąsiedzkim życiem, z drugiej stojący na krawędzi unicestwienia. Jego klatka schodowa w otwierającej film, klaustrofobicznej sekwencji służy za pierwszą trasę pogrzebowego korowodu; z kolei w filmowanej w dalekim planie z drona scenie ewakuacji mieszkańcy zrzucają z okien balast niczym z tonącego statku. Z balkonów, jak szalupy ratunkowe w Titaniku, spuszczane są po sznurach krzesła, z okien spadają materace. To poruszający widok, w którym ludzie próbują ocalić cokolwiek, co w przyszłości może posłużyć za fundament nowego domu. Szkoda, iż nie dane nam się przekonać, czy tak faktycznie będzie – a tutaj być może zaczynałby się najciekawszy film.


O ile można powiedzieć, iż przedmiotem walki w "Nędznikach" była widzialność podporządkowanych (nastoletni chłopcy próbowali ocalić przed policją filmik z drona będący dowodem stosowania przez funkcjonariuszy nieuzasadnionej przemocy), o tyle w nowym filmie Ly’ego przedmiotem walki jest słyszalność: prawo do głosu i miejsce w debacie. Jednak ci, którym "Nędznicy" zaostrzyli apetyt na kino społeczne z pazurem, raczej się rozczarują. Pomimo kilku emocjonujących scen, "Kolonia nr 5" jako widowisko filmowe wypada dużo bardziej blado. To poprawne, porządne kino społeczne, które zbyt często ociera się jednak o laurkę na rzecz politycznego zaangażowania.