Benedict Anderson – Wspólnoty wyobrażone – rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu

Benedict Richard O'Gorman Anderson 1936 - 2015,

Tytuł oryginału: „Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism” – w wielu wywiadach autor podkreślał, iż tytuł, jaki nada swojej książce był dla niego ważny, zwłaszcza dobór słów, celowość „imagined” (wyobrażony) a nie „imaginary”(zmyślony).

Benedict Anderson: historyk, politolog, urodzony w Chinach, z irlandzkim paszportem, a mieszkający w Stanach Zjednoczonych. Poliglota, znający języki: angielski, jawajski, tagalog, indonezyjski i tajski (informacje z wywiadu z bratem B.A.), plus czytał po holendersku, hiszpańsku, niemiecku, francusku i rosyjsku (wg artykułu).

Benedict Anderson zmarł w Indonezji, której badaniom poświęcił lwią część swojego życia, w 1994 roku Anil Ramdas przeprowadził z nim wywiad, w którym historyk przyznał, iż miał zakaz wjazdu do Indonezji (od 1972 roku). Powrócił do niej, kiedy Suharto po 31 latach oddał władzę.

Nie zawsze na początku książki znajdziemy podziękowania; te dla: cioci, brata i kota Mruczka są dość częste, ale nie o te chodzi. Podziękowania autora skierowane są w pierwszej kolejności do: Ericha Auerbacha (fantastyczne dzieło, w Polsce w wydaniu dwutomowym: „Mimesis”), Waltera Benjamina („Illuminations”) i Victora Turnera, postaci które wywarły duży wpływ na skrystalizowanie się poglądów autora o nacjonalizmie. Na końcu książki znajdziemy bogatą bibliografię.

"Magia nacjonalizmu polega na prze­ kształcaniu przypadku w przeznaczenie. "

„Jest wyobrażona, ponieważ członkowie choćby najmniej licznego narodu nigdy nie znają większości swych rodaków, nie spotykają ich, nic choćby o nich nie wiedzą, a mimo to pielęgnują w umyśle obraz wspólnoty. Renan, na swój uprzejmy i dwuznaczny sposób, mówił o tym wyobrażaniu sobie, kiedy pisał: „Istotą narodu jest to, iż wszystkie jednostki mają wiele ze sobą wspólnego oraz iż wszystkie o wielu rze­czach zdołały zapomnieć”. Gellner podobnie, choć z niejaką surowo­ścią, stwierdza: „Nacjonalizm to nie przebudzenie narodów ku samo­ świadomości: wynajduje on narody tam, gdzie one nie istnieją”. „

"sama koncepcja gazety zakłada przełamanie „wydarzeń światowych” przez pryzmat wyobrażonego świata rodzimych czytelników. Niezwykle ważna dla tej wyobrażonej wspólnoty jest także idea trwałej jednoczesności w czasie. "

„W istocie zaś, wszystkie wspólnoty większe od pierwotnej wioski, w której kontakty międzyludzkie mają charakter bezpośredni (a może choćby i te) są wspólnotami wyobrażonymi. Różnice między nimi nie polegają na tym, iż jedne są prawdziwe, a drugie fałszywe, ale na stylu, w jakim są one wyobrażane. Wieśniacy z Jawy zawsze wiedzieli, iż związani są jakoś z ludźmi, których nigdy nie widzieli na oczy, ale więzi te zostały kiedyś wyimaginowane – jako nieskończenie rozciągliwe sieci pokrewieństwa i klienteli. Do niedawna w ich języku nie było słowa oznaczającego abstrakcyjne „społeczeństwo”.”

„Narody wyobrażane są jako wspólnoty ograniczone (…)

"Wszyscy mówiący po węgiersku są Węgrami"

„Auerbach słusznie podkreśla, iż taka koncepcja równoczesności jest nam całkowicie obca. Traktuje ona czas jako coś, co Benjamin nazywa czasem mesjanistycznym, jako równoczesność przeszłości i przyszłości w chwili teraźniejszej. W takiej koncepcji określenie „w międzyczasie” nie ma rzeczywistego sensu.
Nasza koncepcja równoczesności powstawała przez długie lata, a jej ostateczne ukształtowanie się związane jest z dobrze zbadanymi proce­ sami rozwoju nauk. Jest to jednak koncepcja o tak podstawowym zna­czeniu, iż nie uwzględniając jej byłoby nam trudno dociec powikłanej genezy nacjonalizmu.

Tym, co zastąpiło średniowieczną koncepcję równoczesności łączącej przeszłość z przyszłością, była – by znów powołać się na Benjamina – wizja „jednorodnego pustego czasu”, w którym rów­ nowoczesność jest jakby poprzecznym jego przecięciem, polega nie na prefiguracji tego, co ma się spełnić, ale na czasowej koincydencji, a mierzą ją kalendarze i zegary.
Aby przekonać się, dlaczego to przekształcenie było tak ważne dla powstania narodowej wspólnoty wyobrażonej, najlepiej jest rozważyć czasową strukturę dwóch form wyobrażeń, jakie rozpowszechniły się w XVIII-wiecznej Europie, a mianowicie powieści i gazety. One właś­nie dostarczyły środków technicznych „reprezentacji” tego rodzaju wspólnoty wyobrażonej, jaką jest naród.
Rozważmy najpierw strukturę tradycyjnej powieści, typową nie tyl­ ko dla utworów Balzaka, ale dla wszystkich czytadła. Jest ona oczywiście sposobem przedstawiania równoczesności „w jednorodnym, pustym czasie”, czy też zbiorem gloss do terminu „w międzyczasie”.”

"Thongchai pisze: „Zgodnie z teoriami komunikacji i zdrowym rozsądkiem mapa jest naukową abstrakcją rzeczywistości.""

„Koncepcja organizmu społecznego trwającego w jednorodnym pu­stym czasie kalendarzowym jest dokładnym odpowiednikiem koncepcji narodu, który postrzegany jest również jako trwała wspólnota przesu­wająca się w historii. Amerykanin nie tylko nigdy nie pozna, ale też nie będzie znać z nazwiska więcej jak garstki spośród swych 240 milionów rodaków. Nie ma najmniejszego pojęcia, gdzie i kim są w danej chwili. Nie ma jednak żadnych wątpliwości, iż stale gdzieś, anonimowo, jedno­ cześnie są i coś robią.”

"Kiedy rozpada się wizja raju, nieuchronność jawi się jako arbitral­ność. Gdy zbawienie okazuje się absurdem, koniecznejest inne rozumie­ nie ciągłości. Toteż niezbędne staje się świeckie przekształcenie nie­ uchronności w ciągłość, nadanie sensu przypadkowości. Jak przekonamy się, nic tak dobrze nie mogło i nie może służyć tym celom jak pojęcie narodu."

„Z tego punktu widzenia gazeta jest „skrajnym przypadkiem” książki, książki sprzedawanej na kolosalną skalę, ale o przemijającej aktualności. Można by powiedzieć: jednodniowe bestsellery. Dezaktualizowanie się gazety nazajutrz po jej wydaniu jest przyczyną niezwykłej masowej ceremonii: niemal jednoczesnej konsumpcji gazety-jako-fikcji. (Swoją drogą interesujące jest, iż wczesna produkcja masowa może prefigurować założoną „dezaktualizację” nowoczesnych dóbr trwałych.) Jak wiemy, poranne czy wieczorne wydania konsumowane są w określonych godzi­ nach, tylko w tym, a nie w innym dniu. (W przeciwieństwie, na przykład, do cukru używanego w sposób ciągły, choćby jeżeli popyt nie jest równo­ mierny.) Paradoksalny jest charakter tej masowej ceremonii – Hegel powiadał, iż czytanie gazety zastępuje nowoczesnemu człowiekowi po­ ranną modlitwę. Dokonuje się ono w samotności, w cichości ducha, w zakamarkach mózgu. Jednakże każdy uczestnik ceremonii wyśmie­nicie zdaje sobie sprawę, iż odprawiana jest ona jednocześnie przez tysiące (lub miliony) innych osób, o których istnieniu nie wątpi, ale o tożsamości których nie ma najmniejszego pojęcia. Co więcej, ceremo­nia ta odprawiana jest w odstępach dziennych, lub dwa razy dziennie. Czy można podać przykład jakiejś innej, bardziej żywej, laickiej, umie­jscowionej w czasie historycznym wspólnoty wyobrażonej? Czytelnik, stwierdzając naocznie, że jego sąsiad w metrze, u fryzjera, w poczekalni u dentysty czyta identyczne egzemplarze gazety, upewnia się zarazem, że świat wyobrażony ma swe ewidentne zakorzenienie w życiu codzien­nym.”

Język jako narzędzie

„Język nie jest instrumentem wyłączenia: w zasadzie każdy nauczyć się może dowolne­ go języka. Przeciwnie, ma on charakter włączający; ogranicza go jedy­ nie fatalne dziedzictwo wieży Babel: nikt nie żyje dość długo, by na­ uczyć się wszystkich języków. Język druku jest tym, który rodzi nacjonalizm, ale nie jest jakimś szczególnym językiem per se.”

"Drugim wcieleniem były mapy-jako-logo. Zrodziły się w sposób zgoła niewinny, a mianowicie ze zwyczaju państw imperialnych ozna­czania na mapie swych kolonii w tym samym kolorze co metropolii.

Benedict Anderson 1936 - 2015

„Wspólnoty wyobrażone”, przekład Stefan Amsterdamski, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków, Fundacja Im. Stefana Batorego, Warszawa, Kraków 1997, Wydanie I.

"There is that great proverb—that until the lions have their own historians, the history of the hunt will always glorify the hunter. "