[Recenzja] Tomasz Stańko - "Polish Radio Sessions 1970-91" (2025)

Potężny boks zbierający niepublikowane wcześniej radiowe nagrania Tomasza Stańki. W wersji fizycznej to sześć płyt winylowych lub tyle samo kompaktowych - przy czym pierwszy wariant jest uboższy o dwa utwory - wzbogaconych grubą książeczką, pełną zdjęć oraz wspomnień współpracowników trębacza. Sama muzyka jest dostępna także w streamingu, ale w formie sześciu osobnych albumów. Każdy z nich poświęcony jest innemu okresowi na przestrzeni trochę ponad dwudziestu lat. Stąd też podział na aż tyle części, choć cały materiał dałoby się upchnąć na trzech, najwyżej czterech kompaktach. Pięć pierwszych płyt mieści się czasowo w przedziale od pół godziny do czterdziestu minut, dopiero ostatnia - umieszczona tu poza chronologią i jako jedyna zarejestrowana podczas koncertu - trwa nieco ponad godzinę.

Całość zaczyna się od nagrań pierwszego własnego zespołu Tomasza Stańki, kwintetu ze Zbigniewem Seifertem, Januszem Muniakiem, Bronisławem Suchankiem i Januszem Stefańskim. Najwcześniejsza sesja z płyty "Piece for Diana and Other Ballads (1970/71)" miała miejsce 17 września 1970 roku, a więc dziewięć miesięcy po zarejestrowaniu przez ten skład debiutanckiego "Music for K". W porównaniu z freejazzową zawartością tamtego albumu, tutaj muzycy grają w nieco bardziej stonowany sposób i kompletnie inny repertuar. Dwie kompozycje wzięli od Krzysztofa Komedy. Pierwszą jest "Kattorna" z "Astigmatic" - tu w zwartej, krótszej o połowę, ale nie mniej porywającej wersji - a druga to temat przewodni z "Dziecka Rosemary", słynna upiorna kołysanka, wspaniale przełożona na stricte jazzowy język. Pomiędzy znalazły się natomiast trzy krótkie kompozycje samego Stańki - ekspresyjna "Puszcza", z początku łagodniejszy, ale pełen napięcia i w końcu wybuchający "Stress" oraz faktycznie wyciszona "Ballada". Wszystkie utwory pokazują znakomite zgranie oraz wyobraźnię tego składu.

Pozostałe utwory z "Piece for Diana and Other Ballads" zarejestrowano 1 oraz 10 października roku następnego, a więc niedługo przed rocznym wyjazdem kwintetu za żelazną kurtynę. To podczas tego zachodniego tournėe powstały płyty "Jazzmessage from Poland", "Purple Sun" oraz wydane dopiero niedawno dwie części "Wooden Music". Już w tych trzech krótkich kawałkach dla radia słychać rozwijaną na wspomnianych wydawnictwach koncepcję drewnianej muzyki - bo poza trąbką lidera w składzie były same instrumenty drewniane: saksofon, skrzypce, kontrabas i bębny. To trzy bardzo nastrojowe nagrania, z których dwa pierwsze to swobodniejsze improwizacje bez własnych tytułów, a ostatnie - tytułowa "Piece for Diana", znana już z bardziej rozbudowanej wersji z "Jazzmessage". To tutaj krystalizował się ten charakterystyczny dla trębacza styl freejazzowych ballad.

Na płycie "Unit (1974/75)" zebrano nagrania tria z pianistą Adamem Makowiczem i perkusistą Czesławem Bartkowskim. Makowicz i Bartkowski grali już razem w grupach fusion Michała Urbaniaka, a następnie w duecie zarejestrowali album… "Unit", wydany w 1973 roku w serii Polish Jazz pod nazwiskiem Makowicza. Z czasem ten wspólny projekt poszerzał się o kolejnych muzyków: Tomasza Stańkę, a później także basistę Pawła Jarzębskiego. Zarówno trio, jak i kwartecie, Unit wydał w epoce po jednym albumie studyjnym. Teraz okres ten uzupełniają radiowe sesje składu trzyosobowego z 20 listopada 1974 i 14 stycznia 1975 roku. Na repertuar składają się dwie kompozycje Stańki, "Placebo" i "Poacher", a także interpretacje trzech jazzowych standardów: "Stella By Starlight" Victora Younga oraz "Countdown" i "Giant Steps" Johna Coltrane'a. Całość to porywające granie na pograniczu jazzu free i fusion - Makowicz w tamtym okresie grał na elektrycznym fortepianie. Szczególnie wyróżnia się trzynastominutowe wykonanie "Placebo" oraz pełne ekspresji "Poacher" i "Countdown".

Kolejnym istotnym etapem twórczości Tomasza Stańki był międzynarodowy kwartet z saksofonistą Tomaszem Szukalskim, perkusistą Edwardem Vesalą oraz nieustannie zmieniającymi się basistami (m.in. Davidem Hollandem). Na "Polish Radio Sessions 1970-91" nagrań tego składu akurat nie ma. Jest za to sesja zebranego ad hoc tria z Szukalskim i Bartkowskim, które już nic więcej nie zarejestrowało. "Zamek mgieł" to zapis z 26 lutego 1975 roku, a więc pomiędzy powstaniem płyt "TWET" i "Balladyna" wspomnianego kwartetu. Estetyka jest tu zbliżona, czyli jest to już w pełni rozwinięta koncepcja freejazzowych ballad. Wspaniale wypada jedenastominutowe nagranie tytułowe, gdzie trio kreuje bardzo subtelny, faktycznie jakby zamglony klimat. Podobną atmosferę, równie ciekawie budowaną, ma jeszcze dłuższy "Kilka odcieni błękitu", tym razem z bardziej swobodnymi fragmentami. Ale nie brakuje tu ekspresyjnego, już zdecydowanie freejazzowego grania, przede wszystkim w postaci "Bluish", ale też środkowej z trzech "swobodnych etiud", podpisanych nazwiskami całego składu (reszta materiału to kompozycje trębacza). Ze wszystkich płyt tego zestawu to może być największe odkrycie.

Dalej następuje przeskok o całą dekadę, do projektu Freelectronic. Tomasz Stańko postanowił wówczas nawiązać do mainstreamowych trendów i połączyć jazzowe improwizacje z ejtisowym brzmieniem. Składu dopełnił basista Witold Szczurek oraz aż dwóch muzyków grających na syntezatorach: Tadeusz Sudnik i Janusz Skowron; nie było natomiast bębniarza. W epoce kwartet wydał dwie koncertówki, natomiast "Freelectronic: Almost Gama" to pierwsze opublikowane nagrania studyjne zespołu, z 20 stycznia 1985 oraz 13 maja 1986 roku. W bardziej dynamicznych kawałkach, opartych na wypuklonych, lekko klangujących partiach gitary basowej, jak "We", "Euforia II" czy "Asmodeus" dochodzi do czegoś na kształt fuzji jazzu z nową falą lub synthpopem. Najbardziej dopracowany "Almost Gama II", z melodyjnymi solówkami trąbki, oszczędnym basem, przypominającym tu raczej gitarę, a także ejtisowymi wstawkami syntezatora i quasi-ambientowym tłem, brzmi niemalże piosenkowo, choć raczej melancholijnie. Jest też trochę bardziej swobodnego grania, szczególnie na początku płyty w "Almost Gama I" i "Now A", później jeszcze w "Puchacze". Ogólnie był to intrygujący eksperyment, sam pomysł bardzo oryginalny, natomiast chyba nie do końca udało się tej wizji nadać szczególnie interesującego kształtu. Warto dodać, iż z elektronicznymi brzmieniami Stańko eksperymentował już w poprzedniej dekadzie, na płycie "Fish Face".

Witold Szczurek, znany też pod pseudonimem Vitold Rek, był stałym partnerem Stańki także w jego innych projektach przez całe lata 80., aż do początku kolejnej dekady. W styczniu 1991 roku, jedynie w duecie, zarejestrowali materiał, który wypełnia "Rue de la Tour". Piąta płyta tego zestawu to powrót do akustycznego brzmienia, bliższy jazzowej tradycji - tej z lat 50. i 60. poprzedniego wieku. Improwizacje, oparte na tematach Stańki lub Reka, pokazują ogromny kunszt obu instrumentalistów, a ich wyobraźnia pozwala uniknąć monotonii pomimo tak bardzo ograniczonego instrumentarium. Kontrabas Szczurka słychać też na ostatniej płycie, "Jazz Rock Company, Live at Akwarium (1983)". Tu jednak gra już większy zespół, z Kubańczykiem José Torresem na perkusjonaliach, a także trzema muzykami grupy Krzak: gitarzystą Apostolisem Anthimosem (wcześniej i potem w SBB), Jerzym Kawalcem na gitarze basowej oraz Andrzejem Ryszką na bębnach. Bez dwóch ostatnich nagrano trzy miesiące póżniej album "C.O.C.X.", ale występ z 9 lutego 1983 roku w stołecznym klubie Akwarium, częściowo z tym samym materialem, jest znacznie bardziej porywający. To pięć rozbudowanych wykonań, zgodnie z tytułem jazz-rockowych, choć także z wpływami bluesa, muzyki latynoskiej czy jazzu free. Najbliżej tu chyba do Milesa Davisa z "Live-Evil", co znaczy, iż całość wprawdzie brzmi jak z wcześniejszej epoki, ale wynagradza to fantastyczna gra i kooperacja instrumentalistów.

"Polish Radio Sessions 1970-91" to wartościowa pozycja z kilku powodów. Sześciopłytowy boks stanowi interesujące uzupełnienie podstawowej dyskografii jednego z największych i najważniejszych polskich muzyków. Można tu usłyszeć nieznane wcześniej trio Tomasza Stańki z Tomaszem Szukalskim i Czesławem Bartkowskim, ale też lepiej poznać składy znane z płyt, a choćby - w przypadku występu z Akwarium - odkryć prawdziwy potencjał tych zespołów. Kolejna sprawa to sam poziom tych nagrań, a ten - pomijając okres Freelectronic - jest naprawdę wysoki, czego w sumie można było się spodziewać po samej liście występujących muzyków. "Polish Radio Sessions 1970-91" pokazuje ponadto, lepiej niż pojedyncze albumy, jak bardzo wszechstronnym artystą był Tomasz Stańko. Dodatkowym plusem jest naprawdę dobre brzmienie, dzięki czemu nie jest to wydawnictwo do jednorazowego przesłuchania w celach poznawczych, a płyty, do których można z przyjemnością wracać.